Nga Ilir Demalia
Pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore, Perandoria Britanike pësoi një rënie të ndjeshme të ndikimit global. Humbja e Indisë dhe e shumë territoreve të tjera e la Britaninë me pak pasuri strategjike të jashtme. Një prej më të rëndësishmeve ishte kompania Anglo-Iranian Oil Company (sot British Petroleum – BP), e cila kishte të drejta ekskluzive për nxjerrjen e naftës iraniane. Kjo marrëveshje ishte thellësisht e padrejtë për Iranin, duke krijuar një varësi koloniale ekonomike në zemër të Lindjes së Mesme. Ndryshimi i këtij status quo-je nisi me ardhjen në pushtet të Mohammad Mossadegh në vitin 1951 – një figurë kombëtare që sfidoi fuqitë koloniale në mënyrë të hapur dhe guximtare.
Mossadegh dhe përplasja me Perëndimin
Mossadegh erdhi në pushtet me një platformë të qartë: nacionalizimin e industrisë së naftës dhe çlirimin e Iranit nga kontrolli ekonomik britanik. Nacionalizimi i naftës nuk ishte vetëm një veprim ekonomik, por një akt simbolik i sovranitetit kombëtar. Për Britaninë, kjo përbënte një kërcënim ekzistencial për interesat e saj në rajon. Anglo-Iranian Oil Company ishte e zotëruar kryesisht nga shteti britanik, çka do të thoshte se çdo humbje e saj ishte një goditje direkte për ekonominë dhe autoritetin e Londrës.
Në këtë situatë, Britania iu drejtua Shteteve të Bashkuara për ndihmë. SHBA, të shqetësuara për depërtimin sovjetik në Lindjen e Mesme gjatë Luftës së Ftohtë, panë në këtë krizë një mundësi për të konsoliduar influencën e tyre dhe për të penguar rënien e Iranit në orbitën komuniste. Në vitin 1953, CIA në bashkëpunim me MI6 realizoi Operacionin Ajax, një grusht shteti që rrëzoi Mossadegh-un dhe riktheu Shahun Mohammad Reza Pahlavi në pushtet.
Mbështetja e përkohshme e klerit dhe rritja e opozitës fetare
Një nga strategjitë kyçe të Operacionit Ajax ishte fitimi i mbështetjes së klerit shiit, të cilët e shihnin komunizmin si një kërcënim më të madh ndaj fesë sesa ndikimin perëndimor. Për një kohë të shkurtër, interesat e Perëndimit dhe të klerikëve përputheshin. Shahu, nga ana e tij, për të neutralizuar çdo opozitë të mundshme, lejonte vetëm klerin të ruante autoritetin mbi edukimin dhe fjalën publike – duke e fuqizuar atë në mënyrë të pavetëdijshme si alternativën e vetme ndaj regjimit të tij.
Me kalimin e kohës, represioni politik, korrupsioni dhe humbja e legjitimitetit e dobësuan Shahun. Ndërkohë, kleri shiit – me në krye Ayatollah Khomeinin – po fitonte mbështetje të gjerë popullore. Në Revolucionin Islamik të 1979, Shahut iu ndërpre pushteti, dhe në vend të tij u vendos një teokraci e udhëhequr nga Khomeini.
Fjalimi i fundit i Shahut në 1979 ishte simbol i një lideri të rrënuar dhe të pafuqishëm. Në kontrast, fjalimi i kthimit të Khomeinit nga mërgimi ishte një moment historik: karizmatik, i palëkundur, dhe i mbushur me vizion e vendosmëri, ai fitoi menjëherë besimin e një populli të zhgënjyer.
Regjimi i Khameneit dhe kriza e pasardhjes
Sot, regjimi islamik përballet me një moment të ngjashëm tranzicioni. Ali Khamenei, lideri suprem aktual, është i plakur dhe në gjendje të dobët shëndetësore. Në dallim nga Khomeini, ai nuk ka karizmën, përkrahjen popullore dhe as vizionin për të mbajtur regjimin të bashkuar. Më shqetësuese akoma është fakti se nuk ka shpallur ende një pasardhës, duke lënë një boshllëk të rrezikshëm në qendër të sistemit politik.
Nëse ai vritet – një mundësi gjithnjë e më e përfolur në qarqe ndërkombëtare – pasojat do të varen nga mënyra dhe konteksti i eliminimit të tij. Nëse rrëzohet nga populli iranian, kjo mund të jetë një mundësi historike për një tranzicion drejt një regjimi më demokratik. Por nëse vritet nga jashtë, veçanërisht nga Izraeli apo SHBA, atëherë klerikët mund ta shfrytëzojnë si martir, duke rikthyer narrativën e rezistencës ndaj “armiqve të Islamit”.
Në teologjinë shiite, figura e martirit ka një peshë të jashtëzakonshme. Kjo mund të çojë në radikalizim të mëtejshëm të popullsisë, mobilizim të fortë kundër Perëndimit, dhe një ringjallje të linjave më të ashpra brenda regjimit.
Strategjia e jashtme dhe e ardhmja e Iranit
Deri tani, Izraeli dhe SHBA janë treguar të kujdesshëm në përballjen direkte me udhëheqjen iraniane. Kryeministri izraelit Benjamin Netanyahu e kupton rrezikun që sjell eliminimi fizik i Khameneit në formën e një martiri. Strategjia që duket se po ndiqet është dobësimi gradual i Iranit – përmes sanksioneve ekonomike, goditjeve indirekte ushtarake dhe përçarjes së brendshme – derisa vetë populli të kërkojë ndryshimin.
Megjithatë, rezistenca e Iranit nuk duhet nënvlerësuar. Edhe pse nuk ka aftësi për të fituar një luftë të hapur kundër një force si Izraeli, regjimi iranian mund të përfshihet në akte dëshpërimi, përmes luftës hibride, sulmeve me raketa përmes aleatëve në rajon (si Hezbollahu), dhe ndërhyrjes në konfliktet rajonale.
Përfundim
Historia e Iranit nga Mossadegh e deri te Khamenei përbën një cikël të plotë të ndikimit të jashtëm dhe ringjalljes së identitetit të brendshëm. Çdo përpjekje për të kontrolluar apo ndikuar Iranin nga jashtë ka sjellë pasoja të paparashikueshme – shpeshherë të kundërta me qëllimet fillestare. Sot, ndërsa vendi përballet me një krizë të brendshme politike dhe një tension të lartë rajonal, rruga drejt ndryshimit mbetet e pasigurt. Por një gjë është e qartë: e ardhmja e Iranit do të vendoset jo vetëm në zyrat e Teheranit apo në ndërhyrjet e Perëndimit, por në zemrat dhe mendjet e vetë popullit iranian.
