Një monument 30 metra i lartë i skulptorit Vojin Bakiç që kremton humbjen e fashizmit në Luftën e Dytë Botërore u hodh në erë gjatë luftës së viteve 1990 në Kroaci, por tani është rikrijuar si një instalacion elektronik, me ndihmën entuziaste nga vendasit.
Nga rruga kryesore që kalon përmes fshatit të braktisur Kamenska në qarkun Pozega-Slavonia të Kroacisë, një kthesë të çon drejt rrafshnaltës ku ndodhej Monumenti i epokës jugosllave për Fitoren e Popullit të Sllavonisë.
Rruga prej vitesh ishte e mbuluar me shkurre dhe bimësi. Por kohët e fundit, ajo u pastrua dhe asfalti i plasaritur që çonte në majën e kodrës u zbulua nën pemët dhe gjethet e rrëzuara.
Në piedestalin masiv të betonit afër Kamenskës ka kohë që nuk ka asnjë monument. Ai u hodh në erë nga forcat e armatosura kroate në shkurt 1992, gjatë luftës për pavarësi nga Jugosllavia.
Megjithatë, të shtunën e kaluar, aty u ngritën skelat për të mbajtur një ekran LED 20 metra të lartë, në të cilin u shfaq një imazh që rikrijonte monumentin e mëparshëm. Megjithatë, siç doli, skulptura origjinale nuk ishte fshirë nga kujtimet e njerëzve që jetonin në atë zonë.
Monumenti i Fitores së Popullit të Sllavonisë, i krijuar nga skulptori Vojin Bakiç, ishte kolosal, u desh një dekadë për t’u ndërtuar dhe përfundimisht u përfundua në vitin 1968. Ai ishte një nga rreth 3,000 monumentet në Kroaci kushtuar luftës antifashiste të udhëhequr nga Lëvizja Partizane Komuniste e Josip Broz Titos gjatë Luftës së Dytë Botërore që u shkatërruan gjatë luftës së viteve 1991-1995.
Ndërsa kroatët luftonin për pavarësi, dëshira e tyre për të hequr dorë nga e kaluara jugosllave dhe për të harruar komunizmin çoi në heqjen e monumenteve antifashiste, shpesh me ndihmën e eksplozivëve.
Monumenti i krijuar nga Bakiç në shpatet e malit Papuk në Sllavoni ishte një nga më të mëdhenjtë dhe padyshim më domethënësit artistik që u shkatërrua.
Por mbrëmjen e së shtunës, ai u rishfaq në instalacionin elektronik që u realizua duke përdorur teknikat e realitetit të shtuar. Qindra banorë vendas dhe antifashistë, si dhe vizitorë nga pjesë të tjera të Kroacisë, u mblodhën në vend për të parë inaugurimin e tij.
Instalacioni i krijuar nga artisti multimedial Sandro Djukiç dhe kuratorja Davorka Periç, një projekt i quajtur “Heshtja që rrëzoi monumentin”, u iniciua nga Milorad Pupovaç, kryetari i Këshillit Kombëtar Serb, organizatë që përfaqëson interesat e pakicave serbe në Kroaci.
“Ky monument është një vepër kaq e madhe arti në shkallë globale dhe madhështore në kohët historike, kështu që ishte detyrë ta ‘rikthenim’, edhe nëse ishte një krijim virtual”, tha Pupovaç për BIRN.
“Monumenti kombinon bukurinë unike dhe moralin e fortë, kështu që ne e restauruam atë”, shtoi ai.
Ai shpjegoi se projekti është realizuar me fonde nga buxheti i shtetit kroat dhe Zyra e Qeverisë për të Drejtat e Njeriut dhe të Drejtat e Pakicave Kombëtare.
Eventi i së shtunës u ndoq nga shumë anëtarë të komunitetit serb të Kroacisë në Kroaci, si dhe Budimir Loncar, ministri i fundit i jashtëm i Jugosllavisë, i cili iu bashkua lëvizjes partizane në moshën 17-vjeçare.
Kuratorja Periç tha për BIRN se ishte e lumtur që kaq shumë njerëz vendas morën pjesë në inaugurim. Shumë vendas kujtojnë se si skulptura e ndriçuar shkëlqente aq shumë gjatë natës, saqë mund t’u tregonte rrugën e tyre për në shtëpi në errësirë.
“Skulptura mbeti e gdhendur në ndërgjegjen e njerëzve. Kjo është arsyeja pse ata erdhën”, tha Periç.
Pasi të çmontohet skela dhe të hiqet ekrani LED, një kod QR do të mbetet në vend që vizitorët mund ta skanojnë dhe të shohin se si dukej skulptura dikur në telefonat e tyre.
Monumenti i Bakiçit kishte një qëllim ideologjik, por gjithashtu pasqyronte rrymat progresive brenda shoqërisë jugosllave dhe ishte domethënës për popullatën vendase, sepse solli modernizmin artistik në këtë zonë rurale dhe sugjeroi se modernizimi po vinte.
“Ajo që është specifike kur flasim për Bakiçin dhe këtë monument, ai, në fakt, ishte tmerrësisht radikal në momentin kur e ndërtoi, në kuptimin pozitiv. Ai nisi një formë të re abstrakte”, tha për BIRN Djukiç, artisti përgjegjës për zbatimin e projektit.
Kur u ndërtua monumenti, në fund të viteve 1950 dhe 1960, Jugosllavia donte të tregonte se mund të përdorte njohuritë dhe teknologjinë e saj për të krijuar një vend për ritualet e komunitetit, beson Djukiç. “Mendoj se pati sukses”, tha ai. Banorët vendas vinin për të bërë foto festive përpara monumentit pas dasmave. Por në vitet pasi u shkatërrua, vendi u braktis.
“Deri sa mbetëm këtu, rruga për te monumenti ishte e pakalueshme. Punësuam disa makineri, por më pas ndodhi diçka fantastike. Njerëzit vendas erdhën për të ndihmuar”, tha Djukiç. “Ishin rreth 50 njerëz që erdhën me veglat e tyre, kazma, lopata…”
Shumë vendas kanë ende foto nga ky vend në albumet e tyre familjare, shpjegoi ai. “Pra, ka ende njerëz që janë të lidhur nga kujtimet dhe ritualet që ndodhën atje.” Djokiç është i habitur që monumente me rëndësi artistike, si ai i projektuar nga Bakiçi, u shkatërruan gjatë luftës së viteve 1990.
“Në Dalmaci kishin vende ku njerëzit hodhën në erë monumente që mbanin emrin e gjyshit të tyre, një partizan. Mund ta kuptojmë që pati një periudhë çmendurie, por diçka si ky monument shkon përtej kësaj”, tha ai.
“Është padyshim një monument antifashist, ky është funksioni i tij parësor… (por) kishte një vlerë artistike që e kalonte kufirin lokal, absolutisht.”
Malet që rrethojnë qytetin e Pozegës ishin bastione të Lëvizjes Partizane gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe një strehë për mijëra civilë serbë që po i largoheshin persekutimit të ustashëve, ushtria e shtetit kuisling në atë kohë, i ashtuquajturi Shteti i Pavarur Kroat, ku u vunë në zbatim ligje raciste kundër hebrenjve, serbëve dhe romëve.
Sot, fshatrat në këtë pjesë të Kroacisë janë kryesisht gjysmë të zbrazëta, të populluar kryesisht nga njerëz të moshuar ose janë të braktisur plotësisht, si Kamenska. Pozega është qendra rajonale e qarkut Pozega-Sllavonia, por sa më shumë largohesh nga qyteti, aq më i dukshëm bëhet shpopullimi.
Në fshatin Sazije, më pak se një kilometër larg monumentit, shumica e shtëpive janë të zbrazëta dhe disa janë gati duke u shembur. Një shtëpi e vjetër e rrënuar me një pemë që rritet ngjitur me të ndodhet pranë një shtëpie të rinovuar ku nuk jeton askush.
70-vjeçarët Ljubica dhe Dragan Trglavcnik janë banorë me kohë të pjesshme të fshatit.
“Vitin e kaluar erdhën dy të rinj dhe pyetën për monumentin. Historianë arti nga Belgjika kishin një foto të monumentit dhe pyetën si të shkonin tek ai. U thashë ‘Nuk është e mundur’… Ata u përpoqën të vazhdonin rrugën, por nuk ia dolën”, tha Ljubica Trglavcnik.
“Kur u thashë se nuk kishte monument dhe se kishte pasur luftë dhe se monumenti ishte shkatërruar, ata u habitën”, shtoi ajo.
Edhe pse ende kthehet çdo verë, ajo u largua për të jetuar në Beograd shumë kohë para luftës. Atëherë jeta në fshat ishte shumë ndryshe, kujton bashkëshorti i saj, Dragani.
“E dini sa e pasur ishte lagjja? Çdo të mërkurë ishte tregu i gjësë së gjallë, bagëti, dele, derra, grurë, misër… vendi përfitonte shumë nga kjo zonë”, tha ai.
“Çdo mëngjes vinte makina e qumështit për të blerë qumësht, tani i importojmë të gjitha këto”, shtoi ai.
Çifti ka pesë nipër e mbesa. Një vajzë jeton në Kanada. Kjo tashmë është një histori e zakonshme në Ballkan; fshatra rurale që po shuhen dhe familje, anëtarët e të cilëve janë të shpërndarë nëpër botë, nga Melburni në Otava.
Njerëzit nuk duan më të jetojnë në fshatra si Sazija, ku një shtëpi me tre dhoma gjumi së fundmi u shit vetëm për 14,000 euro, shpjegoi Ljubica Trglavcnik.
“Edhe ky fshat po shuhet, ne vijmë dhe rrimë gjatë verës për tre muaj. Ka disa të moshuar dhe pjesa tjetër e shtëpive janë bosh.”
Në vitin 1991, kur filloi lufta, 40 njerëz jetonin në Kamenska, fshati më afër monumentit të madh. Tani atje nuk ka më njeri, as monument.
Megjithatë, rëndësia e artit të skulptorit Bakiç vazhdon, tha Milorad Pupovaç në përurimin e së shtunës të instalacionit të ri. “Por ne, që mbetëm pa një vepër unike arti, kemi humbur”, u ankua ai.
p.c. / dita
