Nga Ahmet Mehmeti
Në veprën më interesante të Enver Kushit, në novelën “Zonja nga Parga”, sapo fillojmë leximin gjendemi si përpara një mrekullie transhendenciale për të cilën dëshmon vetë teksti, që na vjen në dy gjuhë njëkohësisht dhe për më tepër, jo në gjuhë standarde, por në gjuhë të gjalla e që tingëllojnë po aq intime e të afërta, sa na duket sikur jemi në një vatër familjare, e cila na jep krahas ngrohtësisë edhe një shije specifike që po e quajm kënaqësia e tekstit. Nuk bëhet fjalë vetëm për gjuhën e protagonistit dhe të ndonjë personazhi tjetër si idiolekt, por edhe për atë të shkrimtarit si rrëfimtar.
Ky tekst magjepsës na rrëmben e na shpie fluturimthi në disa vende dhe kohëra që alternohen si në përralla, që aludojnë e dëshmojnë për ngjarje dhe njerëz në përgjithësi por të vërtetë, për drama e tragjedi në viset e parajsës tokësore, në Çamëri, që u shndërruan në skëterrë e që vazhdojnë të jenë tokë e ndaluar për njerëzit e vet deri sot në shekullin XXI, pas dhjetëra dekadash nga lufta e fundit botërore.
Pas një kohe kaq të gjatë, një gazetar nga Athina niset për herë të parë në Epir të takojë zonjën thesprote Fotini/Drita, të mbetur në qytetin e saj, në Pargë, që nga shtatori i vitit të mbrapsht 1944, pa asnjë kontakt me njerëzit e vet. Ai ka një mision: të zgjidhë një enigmë, të zgjojë të kaluarën e dhimbshme, “për të folur me një shpirt që ende ishte gjallë”, për t’i rrëfyer me gojën e saj atë histori, ashtu si e ka përjetuar ajo vetë”.
Çfarë kishte ngjarë? Çfarë dinte ai për Epirin, Thesprotinë/Çamërinë? Njëri nga kolegët e tij i kishte thënë: “Epiri dhe qytetet e tij kanë një shpirt tjetër të prekshëm, që vjen nga thellësitë e shekujve dhe ka mbetur i njëjtë deri në kohët tona…”. Nga leximet e disa librave të historianëve të njohur grekë, ai ishte njohur me dëshmi tronditëse të vrasjeve masive në vitet 1944-1945. Njëri prej tyre theksonte: “Duhet të shikojmë fytyrën tonë në pasqyrën e historisë dhe të na vijë turp për ato që u bënë në Thesproti, sepse nuk janë në karakterin e popullit tonë”. Një tjetër historian nga më të mëdhenjtë e Greqisë për masakrën e Paramëthisë më 27 qershor 1944 shkruante: “Qyteti u kthye në thertore” të njerëzve të pafajshëm si pleq e plaka, gra e fëmijë etj.
Kjo e vërtetë përvëluese e shtyn gazetarin nga Athina që një ditë të bukur të ndodhet ballë për ballë me atë, që pas shumë telefonatave, e priste me padurim në dritaren e shtëpisë së saj në Pargë, ashtu si dhe ai, për t’u takuar. Të parat fjalë nga kontakti me Zonjën nga Parga janë: “- Kallos irthes. Kallos irthes, pedhi mu. Mirë se erdhe. Mirë se erdhe djalthi im. –Kace, kace kutu. Ulu. Ulu këtu.” Janë pikërisht këto fjalë që shërbejnë si prelud i bukurisë së tekstit të një nga novelave nga më mahnitëset, jo vetëm të Enver Kushit, por edhe të letërsisë së sotme shqipe.
Nga fillimi në fund të novelës “Zonja nga Parga”, lexuesin do ta shoqërojë kjo harmoni shprehjeje, që si shumë rrallë në letërsinë botërore, dy të folme, konkretisht: nëndialekti i çamërishtes me dialektin epirot të greqishtes, kanë bashkekzistuar në mijëvjeçarë. Dhe jo vetëm si idiolekt, si tërësi e gjuhës së këtij personazhi, por që edhe si simbolikë e mirkuptimit midis popujve fqinjë, na jep mesazhin artistik të veprës: harmonia njerëzore dhe paqja kalojnë përmes dhimbjes pa kufi në dashuri të përjetëshme. Nga pikvështrimi i kësaj trajektoreje novela e Enver Kushit “Zonja nga Parga” është një kryevepër e dhimbjes dhe e dashurisë.
Në prozën e Enver Kushit lexuesi do të ketë rastin të shijojë tekste nga më të këndëshmet, ku do ketë kënaqësinë të shikojë hapësira të rralla gjuhe, ku nuk ka asnjë skenë në kuptimin familjar apo bashkëshortor, asnjë llafollogji boshe, sforcim me fjalë të rënda që ngallin neveri e urrejtje, as rrezik shtirjeje ose shantazhi e aq më pak kanosjeje apo agresioni. Teksti i tij të mahnit me qetësinë dhe gjetjet origjinale, që nëpërmjet tablove narrative, jo vetëm të befasojnë, por edhe të shfaqin pamje te gjalla, që flasin qartë e bukur për anën e jashtme dhe akoma më shumë nxjerin në pah dhe shprehin thesaret e brendshëme të personazheve. Autori Enver Kushi na jep me mjeshtëri prej rrëfimtari të sprovuar dramaticitetin e ngjeshur e të dhimbshëm të ngjarjeve dhe dukurive që shoqërojnë fatin e një vajze gjashtëmbëdhjetë vjeçare, viktimë e kriminelëve të luftës, që e shpëton një njeri me zemër të madhe, që është Kristua, ushtar zervist, e që tronditet me përdhunimin që i bëjnë vajzës shokët e tij, si dhe një mjek profesionist nga Korfuzi, me gjithë rrethin e tyre shoqëror humanitar.
Vetë teksti i peizazhit të mjedisit ku banon Zonja të rrëmben si me magji: “Oborri i shtëpisë ishte mbushur me lule, manxuranë, ullinj, limona, portokalle dhe pemë të tjera.Fasada ishte lyer me gëlqere të bardhë.Shtëpia ishte dykatëshe, ndërtuar në këmbët e kalasë dhe e rrethuar me kangjella hekuri. Zonja nga Parga e priti në katin e dytë, në një dhomë të madhe, ku nga dritaret e mëdha vinte drita e diellit që binte mbi minderët, që e qarkonin atë nga të katër anët. Muri përballë ishte mbushur me shumë fotografi, shumica bardhë e zi”. Më shumë se pamja e jashtëme, të kënaq ajo që simbolizojnë objektet dhe nënteksti që shpreh aq shumë për kulturën e jetesës, origjinalitetin e saj, botën shpirtërore, nikoqiratën dhe nivelin e lartë të një jete dinjitoze.
Në kundërvënie me kohët moderne, ku gërryhet çdo ditë e më shumë trashëgimia shpirtërore e të kaluarës, sidomos njerzillëku i një brezi që ndonëse ka kaluar sakrifica, drama, luftra e dhimbje, si në Athinë, edhe në Epir, megjithatë ruan gjithëçka në mendje e në shpirt.
Pyetjes së gazetarit se çfarë ruante konkretisht tjetër përveç gërshetave nga e kaluara, siç i kishte thënë në telefon, ajo i dëshmon se i ruan të ngrira në shpirt gjithëçka si gjënë më të çmuar. Autori gjen rastin të na japë në mënyrën më fantastike një nga tekstet e endura plot kënaqësi befasuese:
“Pedhi mu.Djalthi im.Ruaj të pagosur gjithçka.Kutu i kam të gjitha. Të ngrira, të pagosura brenda kurmit tim i kam djalthi im. Edhe zërat e fëminisë time, edhe të rinisë kutu i kam.Edhe zërat e gjishit e të gjishes time, kutu i kam. Edhe zërat e nusë e të babait tim kutu i kam.
Edhe zërin e motrës time të vogël dhe vëllait, kutu i kam…
- Djalthi im. Edhe gluhën e të parëve të mi kutu e ruaj…”
Proza e Enver Kushit të befason me tekstet dhe me gjetjet e tyre sa të papritura, aq edhe prekëse duke të dhënë njëherësh edhe kënaqësi të pashlyeshme, pa rënë në sentimentalizëm:
“Eja kutu djalthi im. E sheh këtë limua? E bleu fidan në Prevezë Kristua, kur ‘u u bëra më mirë nga shëndeti. Ki limua isht gjishi im. Kjo ngjitur me limuan isht qitro. Isht gjishja ime. Qitron e bleu në Artë Kristua. Zonja nga Parga prekte me përkëdheli trungjet e pemëve e u fliste alvanisht.
…Sa herë më merr malli zbres shkallët e llafosem me to. I pjes për shëndenë, hallet e kësaj dunjaje…Ja kështu bëj. Vështroje këtë nerënxë djalthi im. Isht nuja ime. Ki kutu isht babai im.Ishtë ftua i ëmbël. Në Gumenicë e bleu fidan Kristua. E sheh këtë fidan të bukur lastar që është rritur? Motra ime isht. Ki kutu isht vëllai im…Ki manxuran isht nanëzonja, Lefteria, që më donte si vajzën e saj. Ki kutu isht Aleksi, babai i Kristos, që u’ i thoja agai i madh. Babai dhe nuja, nana e Kristos janë grekë nga një fshat i Filipiadhës”.
Libri është mbushur me thurje të kësaj natyre, që i japin lexuesit atë kënaqësi magjepëse të tekstit që, jo vetëm lë mbresa të pashlyeshme, por edhe përpihet me një frymë:
“Zilja e fortë e telefonit e shkëputi nga dritarja.
- Kalispera mana mu. Ti kanis?
- Bëre mirë që më more Aleksi, djalthi im, – tha ajo shqip…
I biri i tha të mos rrinte vetëm atë natë…
- Orea, orea pedhi mu. Mirë, mirë djalthi im. Kalinihta. Puthi ngonët, nipërit e mi të bukur. Mbuloi mirë kur të flenë se nata në Artë isht më e ftohtë se kutu në Parga – tha ajo.
- Orea, orea, mana mu. Kalinihta, nuja ime e mirë.
Fjalët e fundit i tha shqip, ku natyrshëm ndihej theksi greqisht. Zonja nga Parga lumturohej kur i biri sadopak fliste edhe në gluhën e saj. Mos të vijë turp djalthi im kur flet këtë gluhë, i thonte ajo shpesh. E ke gluhën e mëmës”.
Përveç gërshetimit e harmonizimit të të dy gjuhëve me një origjinalitet që të kënaq me elegancën e rrallë, si gjetje e veçantë, në libër bie në sy përdorimi i fjalëve si “djalëthi im”, “babatho” etj. Prapashtesa -thi shpreh përkëdheli e dashuri kurse -tho përkëdheli, dashuri e dhimshuri, dhe të dyja këto i japin idiolektit një bukuri krejt origjinale, që nuk i gjen në asnjë gjuhë të botës, e për pasojë lexuesi fërgëllon nga kënaqësia e tekstit, e jashtzakonëshme, e paprovuar ndonjëherë.
Me këtë stil dhe mënyrë të shkruari, me prurje nga minierat e dialekteve, proza e Enver Kushit sjell në letërsinë moderne shqipe edhe një pasurim cilësor të gjuhës letrare, duke gjallëruar standartin që ka aq shumë nevojë sot, kur gjuha jonë “po bdaret e bastardohet sa më parë të ve”.
Kur flitet për kënaqësinë e tekstit, në kontrast me të është ideologjia, por ajo sado që shihet si e pashmangëshme ose dhe shumë dëmtuese, edhe në autorë me famë botërore, gjen mënyra dhe rrugë nga më të ndryshmet për të depërtuar në tekste. Puna është që të pakësohet në minimum, dhe autori ynë ka arritur që këtë ideologji (racizmin/shovinizmin) edhe kur ajo ka qenë e pacipë dhe perverse, agresive dhe brutale, ta kthejë në hije, por jo ta mënjanojë, aq më pak ta zhdukë. Këtë hijezim në trajtimin e dukurive thelbësore që kanë të bëjnë me të drejtat elementare të njeriut, të rrezikimit të ekzistencës së tij, shkrimtari e sjell me bukuri e hijeshi, duke kënaqur interesat e lexuesve dhe njëkohësisht për të plotësuar një nga funksionet e letërsisë si e tillë, që është letërsia si shkencë, si dije, si përmbajtje, si sociolekt. Një letërsi që s’ka ç’të thotë, është një art bosh, pa interes humanitar.
Në këtë kontekst proza e Enver Kushit na sjell në mënyrën më emocionale tablo të mëdha në pak fjalë kuptimplote, ku vlerat e një rendi janë përmbysur me krime lufte dhe krime kundër njerëzimit:
“Në Filat ishte krijuar një çetë që u thonin partizanë e se ata ishin pleksur me komunistët grekë për të luftuar gjermanët. Në Gumenicë kishin vrarë Kristo Pitulin. Flitej se atë e kishte marrë në mbrojtje agai i Grikohorit, Hizër Ahmeti, por Kristo Pituli ishte kthyer në Gumenicë dhe e kishin vrarë. Vëllezërit e vllahut Pituli , ishin betuar mbi varrin e tij, që do merrnin gjakun e nuk do të linin këmbë çami mysliman pa i prerë kokën.“Nuk besoj që Pitulin ta kenë vrarë çamët”, thonte gjyshi. “Është lojë e tjetërkujt kjo, vëllai im. Duan të ndezin armiqësi, mes të krishterëve dhe çamëve muslimanë”. Dhe më tej teksti vijon:
“Në të gjithë Çamërinë kemi shkuar e shkojmë me të krishterët. Hë, si thua ti vëllai im Mihal? Ke të drejtë aga. Kështu ka klënë e kështu do jetë.Vritej kapetani i Margëlliçit Jasin Sadiku? Miqësi e vëllazëri me të gjithë kishte… Mos ma zë në gojë Ballunin. Hajdut e kriminel ka klënë. Gjunah ka zoti. E hodhi në furrë të gjallë djalin e Gjinikajve. Hata e madhe. Hata e madhe.Dimbëdhjetë vjeç dha shpirt me ibret. Do bënet hataja në Çamëri… Është betuar Napoleon Zerva… Këmbë çami nuk do të lërë… Aga, ti je miku inë. Kemi breza që jemi në vëllazëri. Po glanë edhe këto hata në Parga , merr fëmilën dhe eja në Agji…Të pres fëmilërisht të vish ka ‘u. Do të jesh në besën e mbrojtjen time po u ndodhi ndonjë e keqe juve e Pargës. Shtëpi, gjë e mallë i mbroj ‘u e djeltë e mi. Nuk jemi si ata ne. Nuk jemi si ata, që siç na dëgjojnë veshët, po vrasin e presin çamë muslimanë. Nuk jemi si ata vëllai im”.
Ja si shprehet Rolan Barti për një tekst të tillë: “Disa duan një tekst pa hije, të shkëputur nga “ideologjia sunduese”, por kjo do të thotë të duash një tekst pa fekonditet, pa prodhueshmëri, një tekst shterp. Teksti ka nevojë për hijen e vet: kjo hije është pak ideologji, pak përfytyrim, pak subjekt, fantazma, skuta, gjurmë të mjegullta, re të nevojshme: subversioni duhet të përftojë dritë-hijen e vet”. Nga të gjitha këto vjen edhe mesazhi se realiteti nuk mund te tjetërsohet, historia nuk harrohet.
Nga teoritë e letërsisë dihet tashmë se teksti i kënaqësisë nuk është detyrimisht ai që tregon për kënaqësira. Teksti i ëndjes nuk është kurrë ai që tregon një ëndje, puna është si na vjen përfytyrimi, çfarë mbresa ideo-emocionale na indukton autori me këto tekste e skena, si këto dy fragmente/monologë nga bisedat e personazheve të novelës në Korfuz, përballë Sarandës dhe në Tempullin e Nekromantisë, ku Zonjës nga Parga i flet gjyshi i vdekur:
“…tani në Korfuz, nga ku dukej Shqipëria. Vështroja e vështroja e pastaj u flisja detit dhe Shqipërisë…Ku janë ata? Ku isht gjishi? Po gjishja? Rrojnë? Po nuja? Ah nuja, nëna ime e mirë! Ah babathua im! Do jenë plakur ata. Vëllai do jetë martuar. Po motra ime e vogël dhe e bukur si ill? Të kisha krahë e të fluturoja. Të kapërceja detin e të veja në Shqipëri…Ah korba’u. Korba ‘u. Më mbenë sitë matanë detit. Më mbenë sitë në Shqipëri.. Llafosem me detin. Edhe me retë e me erërat që shkojnë tutje, atje ku duket limani i Sarandës dhe malet e Shqipërisë… U dërgoj që këtej të fala të parëve të mi që kam vite pa i parë e më vinë vetëm në ëndërr…”
“Bila ime e mirë. Gjishi jam…Ku të laç bila ime e mirë…E bukura e gjishit…Drita e gjishit…’U të flas. Dëgjomë e mira ime . Gëzonem që je mirë. Gëzonem që të shoh…Botë e Shqipërisë më ka mbuluar bila ime e bukur si ill…Hidhi pas krahëve ato që të kanë glarë.. Selam bëju gurëve të Çamërisë. Selam bëj detit dhe Pargës… Selam bëju ullinjve…Selam bëju ature që janë në Pargë, Agji, Morfat, Rrapez…Puthi sitë djalit tënd. Selam bëji Kristos dhe fëmilës së tij”.
Por kënaqësia e tekstit përjetohet me një forcë të madhe shprehëse edhe me disa thënie të shkurtëra, me shumë fjalë të kursyera si ky rast kur Drita/Fotinia i përgjigjet mjekut shpëtimtar: “- Vetëm Kriston kam… Vetëm atë kam. Ai më shpëtoi jetën zoti jatro… Kush më ka mbetur nga familja ime?”
Këtyre teksteve u shtohet ngarkesa emocionale dhe u rritet mjaft kënaqësia, kur na vinë plot figura artistike si esklamacionet, personifikimet, metaforat, krahasimet, epitetet etj, si në këtë ligjëratë shumë ekspresive të doktorit:
“Kori mu. I omihli dhialeliete. O khjeros kaliterevi… Vajza ime… Mjegulla po shpërndahet. Koha po përmirësohet. Kështu do jetë jeta jote në të ardhmen. Pa mjegull dhe me qiell të pastër, – tha ai e pasi më puthi në ballë, më tha të shtrihesha e të mendoja për gjëra të bukura”.
Gjithë libri është mbushur me skena, përshkrime e thënie të tilla, ku çdo fjalë apo fjali ka një ngarkesë të madhe emocionale, aludon për një gjendje që duket si sureale, por në fakt është një e vërtetë ulëritëse, dhuna shtazarake ndaj grave të pambrojtura që është bërë e rëndomtë në luftrat e fundit në Ballkanin Perëndimor dhe aktualisht në luftën Ruso-Ukrainase, ndarje për së gjalli, mohim i të drejtave më elementare të njeriut, për absurdin e jetës në trojet shqiptare jashtë kufirit shtetëror, dhe jo para shumë kohësh, por edhe në fillim të shekullit XXI, në ditët tona.
E gjithë novela si kënaqësi e tekstit, na sjell një vizion krejt ndryshe nga sa është shkruar deri tani, e vënë në lëvizje nga pësimet dhe përjetimet si “bijë të pikëllimit dhe të dhimbjes”, siç do të thoshte Pikaso dhe i bën jehonë në mënyrën më origjinale e të këndëshme mesazhit të mirëkuptimit dhe të paqes midis popujve dhe kombeve.