Nga Bedri ISLAMI
Botuar në Dita
Ismail Kadare, që nga mëngjesi i ditës së djeshme, nuk është më. Është në rastet e rralla kur kombi, në të gjithë qenien e tij, i falet një shkrimtari, që bëri të përbotshëm emrin e kombit të tij. Si askush tjetër, me përkorje, përmes artit të magjishëm, ndjeshmërisë së veçantë, dhe, mbi të gjitha, duke e dashur këtë vend me mallëngjim, përulje dhe dëshirën e së ardhmes së tij.
Disa kohë më parë, kur përmes botuesit të tij, Bujar Hudhri, u takuam në rrethinat e kryeqytetit, në vendin e tij të preferuar, biseduam gjatë për Kosovën, atë çfarë kishte ndodhur në ditët e luftës së saj, padurimin që kishte çdo njëri që ishte i përfshirë në këtë luftë për fjalën e tij.
Pastaj i tregova se po punoj një libër me esse për jetën e tij, veprat që kishte shkruar.
“Mos zbukuro asgjë. Nganjëherë ne kemi dëshirën t’i bëjmë gjërat më të bukura, por humbim të vërtetën. Duke e humbur atë, nuk jemi më të besuar. Shkruaj ashtu si ti e mendon jetën time, pa zbukuruar asgjë. Në fund të fundit , edhe pse pa e dashur, dëmton veten, më dëmton edhe mua. Unë jam njeri si të tjerët, mbaj hatër, nuk harroj, dashuroj me forcë, pikëllohem, gëzohem e trishtohem. Nganjëherë dua të hesht, të dëgjoj zhurmën e njerëzve, të rikthehem në fëmijërinë time, të bëj marrëzirat e dikurshme.”
Libri ka mbetur në dorën e fundit. Tani mendoj gjithnjë se koha ka qenë e pa mjaftueshme për të sjellë në një libër atë çfarë Ai ka bërë në vitet e jetës së tij.
Na dukej i përjetshëm. Ishte e pamenduar ikja e tij.
Por, si më kishte thënë një ditë vjeshte, ai ishte një njeri si të tjerët, ndërkohë që ishte gjeniu më i madh i letrave shqipe, njëri nga më të njohurit dhe të adhuruarit në këtë botë, që do e ndjejë mungesën e tij.
Fragmenti i mëposhtëm është një pjesë nga libri në punim:
“Jam i bindur se gjysma e dytë e tetorit të vitit 1975 ka qenë njëra nga fillim vjeshtat më të rënda në jetën e I. Kadaresë. Sidomos mbrëmjet ishin të mbarsura me enigmën e asaj që do të ndodhte më pas dhe, ashtu papritmas, orët e fundit të tyre dukej sikur thoshin “shkoi edhe kjo ditë; po ikën edhe kjo vjeshtë”.
Befas ndaj shkrimtarit të njohur kishte nisur të binte akullimi dhe kjo ndjehej që nga përshëndetjet e zakonshme të kolegëve që e dinin gjendjen e tij, deri tek shëtitjet e pasdites që kishin filluar të mungonin.
Ishte ende herët që Helena, ashtu si zakonisht, të ndizte oxhakun, pranë të cilit ai shkruante mëngjeseve, në ato dy a tri orët e tij të lumtura të krijimit; vjeshta po vinte me shndërrimin e peizazheve e, megjithatë, gjithçka që mund të ishte e zakonshme për një sy të tretë, për Kadaretë nuk ishte ashtu.
Nga mërmëritjet e zakonshme, herë pas here të kyçura, por me një fill rrjedhje të frikshme, e deri tek kupola e lartë e shtetit, flitej se Kadare kishte bërë një të pangjashme, bile armiqësore, diçka kishte lëvizur në themelet e shtetit, “magjistricat” e vjetra kishin nisur të parathonin rënien e pandalshme. Në godinën e errët të Ministrisë së Brendshme, ndoshta, po hapeshin dosjet e vjetra, informatorë të ndryshëm sillnin të dhënat e para për këtë pëshpëritje që kishte lidhje me Kadaretë.
Ndonjëri, më i zellshëm, kishte parathënë edhe rënien e tyre, por, në të vërtetë, ata që e dinin mirëfilli se çfarë kishte ndodhur, ishin një grusht njerëzish, disa nga të cilët në redaksinë e të vetmes gazetë letrare të vendit, “Drita”, më pas, në kryesinë e Lidhjes së Shkrimtarëve, për të shkuar drejt Komitetit Qendror, në të cilin pritej të luhej akti i fundit, që nuk dihej se çfarë fundi do të kishte bashkë me rënien e perdes.
Gjithçka ishte e lidhur me një vjershë, e cila, edhe pse e pabotuar, më saktë, e hequr në minutën e fundit nga shtypshkronja, pjesë e një cikli me poezi që Kadare kishte dërguar në gazetën “Drita”, kishte ngjallur një zemërim të llahtarshëm, mëri të vjetra ishin ringjallur; në strukturat e larta të shtetit, më të lartat e mundshme, deri tek njeriu që drejtonte sektorin e ideologjisë në Komitetin Qendror, ishte një gjendje alarmi, dhe e gjithë kjo i ngjante një lëkundje ende të nëndheshme.
Për Kadaretë kjo ishte lëkundja e radhës, por më e rëndë se gjithë të tjerat. Nëse të parat, pas botimit të “Përbindëshi”-t, apo ndalimit të herëpashershëm të librave të tij, ka patur edhe tragjikomizëm, kësaj here gjithçka ngjante tragjike, e rëndë, e pakthyeshme. Helena Kadare, më pas, në kujtimet e saj, pikërisht për këto ditë tetori 1975, do të shkruante:
Ka pasur shumë momente të tilla. Njëri ka qenë kur u bllokua botimi i poemës “Në mesditë Byroja Politike u mblodh” (“Pashallarët e kuq”). Ai ka qenë një moment shumë-shumë i vështirë. Kadare kishte çuar një cikël me poezi te gazeta “Drita” dhe priste botimin në numrin e të dielës së radhës. Ishte një e diel me shi dhe unë, për habinë time, ndihesha edhe pak euforike. Të dielave ne na thërrisnin aktivistet e lagjes, për të pastruar shkallët e pallatit dhe oborrin e tij. Nga që binte shi unë mendoja: “sa mirë ajo gruaja nuk do na thërrasë sot”.
Erdhi gazeta “Drita” poshtë derës. Unë e pashë dhe i thashë Ismailit, “nuk është botuar cikli yt”. “Ashtu”, -tha ai dhe u pre. Mua m’u duk diçka e zakonshme, por ai e ndjeu të keqen menjëherë, sepse dinte edhe diçka që unë nuk e dija. Të nesërmen, Ismaili më thotë se i kishte thënë Dritëro Agolli “nuk do ta mbash fjalën në përvjetorin e Naimit”. Ismaili kishte kumtesën kryesore.
Ndërsa unë u mundova ta qetësoja duke i thënë “e po mirë, punë e madhe”, ai më bëri shenjën me duar “je mirë?”. Ne të asaj kohe, të atij universi, i njihnim shumë mirë ato kode, se çfarë donin të thoshin. Fakti që nuk do e mbante atë kumtesë, ishte si një ndëshkim. E pyeta: “Çfarë ka ndodhur?”. “Asgjë, për një vjershë”. “Po cila vjershë?”. U kthye në shtëpi dhe ai ishte shumë i zymtë.
Shkova në studion e tij dhe hapa dosjen. Gjeta vjershat e tij që m’u dukën normale dhe midis tyre, poemën që nuk ma kishte treguar. Më “ra qielli në kokë”. “Ti nuk ma ke treguar”, i thashë. “Ta kam treguar por nuk e mban mend”. “Si nuk e mbaj mend…”. Pas kësaj filloi një histori, që ishte më e rënda nga të gjitha sepse u mblodh edhe Komitetit Qendror, u angazhua vetë Ramiz Alia dhe u thanë gjërat më të llahtarshme që mund të thuheshin. Kritika si “ti je armik”, “i hap rrugën imperializmit” etj. Ai ishte shumë i dëshpëruar; e dinte shumë mirë se çfarë kishte bërë. Pasuan ditë shumë të rënda për ne…”.
Të gjitha ato që ndodhën në mbledhjen e organizuar në Komitetin Qendror apo, më pas, në Kryesinë e Lidhjes së Shkrimtarëve, për shumë vite ishin një temë tabu, për të cilën mund të flitej nën zë, mund të merreshin vendime, të cilat ishin, po ashtu, të brendshme, në linjë partie, por nuk do të shpalleshin. Shteti, ashtu si kishte humnerat e tij, kishte edhe sekretet dhe të pashpallurat.
Do të kalonin 30 vite dhe gjërat do të bëheshin të njohura; do të kishte një rikthim në kohën e mëparshme, hapje të së fshehtës dhe largimit të misterit. Do të hapeshin dosje dhe arkivat do të merrnin vlerën e duhur.
Njohja e parë, si fillimi i hapjes së gjërave, do të ishte nga një libër i veçantë, i sjellë me profesionalizëm nga prof. Shaban Sinani, në atë kohë drejtor i Arkivave të Shtetit. Ky studiues, që është marrë me kulturën dhe autorët “sipërorë” të kombit shqiptar, e ka fokusuar qysh herët Ismail Kadarenë, përfshi disa botime posaçërisht për këtë shkrimtar si:
1997: Pengu i moskuptimit, studime letrare.
2005: Një dosje për Kadarenë, studim dhe dokumente.
2005: Një dosje për Kadarenë II, botim me plotësime në pjesën studimore dhe dokumentare, Tetovë.
2006: Le Dossier Kadaré, bot. Éditions Odile Jacob, Paris; ribot. eBook 2014.
2011: Letërsia në totalitarizëm dhe “Dossier K”, studim monografik dhe dokumente.
2016: Mite dhe demonë në veprën e Kadaresë, monografi, vështrim antropologjik.
Shaban Sinani është i pari autor shqiptar që, pas botimit në Tiranë, në vitin 2005, e publikoi “Dosjen Kadare” për lexuesin e huaj, përmes botimit në gjuhën frënge nga Odile Jacob Editions, madje të shoqëruar me parathënie të vetë Ismail Kadaresë. Kurse në botimin e fundit për këtë temë, në “Letërsia në totalitarizëm dhe “Dossier K.”, studim monografik dhe dokumente”, botimet “Naimi”, Tiranë 2011, Sh. Sinani bën një autopsi shteruese të raporteve të shkrimtarit me regjimin komunist shqiptar.
Kështu, në qarqet mediale, edhe para se të botohej, ajo do të njihej me emrin e shkurtuar “Dosja K.” dhe do të zgjonte jo vetëm kureshtjen, por edhe padurimin për të ditur një të vërtetë, që, e pashpallur ishte mister, ndërsa e shpallur do të përbënte fillimin e hapjes së asaj që ishte kërkuar që moti: të vërtetën e asaj që kishte ndodhur në themelet dhe në kupolën e shtetit komunist.
Më pas, do të kishte edhe përmbledhje të tjera, gjithnjë rreth Kadaresë, si ajo e Dashnor Kaloçit me titull “Kadare i denoncuar”, botim i UET Press & MAPO Editions, Tiranë 2015, por, gjithsesi, fillesa kishte qenë shpërdredhja e “lëmshit të Arianës”.
Kishte nisur me Kadarenë… Çasti i parë i kohës përkon me çastin e krijimit, por ai çast i parë bart jo vetëm një të ardhme të pafund, por njëkohësisht, dashur apo pa dashur, edhe një të kaluar të pafund. Kur për herë të parë u njoha me “Një dosje për Kadarenë”, më pas me librin e gazetarit Dashnor Kaloçi, vetëtimthi më shkoi në mendje: “Nëse nuk do të ishte Kadare, kush tjetër mund të ishte”?
Pas tij, si për të dashur të kalonte edhe më tej në rrethinat e zjarrit, ndoshta, edhe në thellësinë e tij, i njëjti autor, Kaloçi, solli “Kadare në dokumentet e “Pallatit të Ëndrrave”.
Misteri më i madh i letërsisë shqiptare kishte nisur të shfaqej. Gjendja e nëndheshme e saj. E mbuluara që nuk dukej. Pëshpërima e rrezikshme që ndjell kobin. Të vërtetat e mbuluara. Dosjet që flinin nën një pluhur arkivash. E vërteta që kishte ndodhur në kupolën e shtetit, e fshehta e saj, që mund të kishte qenë e tmerrshme. Shkyçja. Perëndimi i zotave. Nëse letërsia është shprehje, çfarë kishin bërë denoncuesit e saj?
Nëse do të përdornim fjalët e Shkrimit të Shenjtë: fjala vret, shpirti ngjall, atëherë cila fjalë kishte qenë vrastare, fshehur në dhjetëra denoncime, dhe cila tjetër kishte pasur të drejtën e shpirtit?
Nuk e di se sa e vështirë është të përjetosh një ndjesi të tillë, kur fletët e dosjeve, të sjella në faqet e librave, duket sikur këlthasin: Nuk e di.
1. Libri
“Dosja K.”, që, gjithsesi, me gjithë vonesën 30 vjeçare, erdhi përsëri në kohën e duhur. Pasi koha e denoncimit të krimit, aq më tepër të krimit kësisoj, nuk është kurrë e paduhura, nuk është kurrë e pamundshme dhe kurrë e padashur. Dosjet e mbyllura janë si ujët që flë dhe të shtie krupën, duke mos lënë të duken shëmtimet e një kohe ndryshe, po aq shumë ndryshe nga ajo që ëndërrohej, sa që duket e pamundur se ka ndodhur vërtet.
Do të jetë dashur një punë e fisme, njëkohësisht pazakontë, e gërmim i ethshëm në faqet e zverdhura të arkivave, shumë prej tyre do të kishin dashur të mos ishin më pjesë e historisë, mundim dhe zhytje, rresht pas rreshti në gjithë atë mori faqesh, të cilat, edhe pse sot duken të heshtura, krejt të padëmshme dhe gati-gati absurde, në një kohë tjetër ishin aktakuzë e mundshme, stërlodhje, pagjumësi dhe ankth, i cili të shtrëngonte në të gjithë atë pjesë të jetës, sa që do të mund të dukej e pamundshme ridalja në sipërfaqe.
Si e cilëson profesor Sinani, puna ishte edhe më e mundimshme, pasi, në arkivat e Shqipërisë “Nuk kishin fonde personale as I. Kadare e D. Agolli, as shkencëtarët më të shquar që u afirmuan pas luftës”.
Në hapësirën disa vjeçare lexuesit iu afruan dosje të tjera, të cilat dukej sikur klithnin për atë çfarë kishte ndodhur dhe që kishte qenë e vështirë të merrej me mend.
Nuk e di se si kanë arritur ta bëjnë këtë hulumtuesit dhe studiuesit shqiptarë, por ja që e kanë bërë. Dhe e kanë bërë mrekullisht, dhe tash, nëse dikush kërkon të zbulojë rrugën e përbashkët të një kohe tjetër, le të kthehet tek këto dokumente, të cilat, edhe pse duken si një libër “mitesh”, në fakt, janë fillesa e një oqeani të errët, përtej së cilit as emrat nuk do të duheshin më.
Për shtetin e një kohe tjetër, në fakt, për diktaturën e një shteti ka qenë e lehtë me gardhue një arë a një kopsht; ka qenë e lehtë të vendosë sinoret e një mendimi uniform në një vepër, gjithçka ka qenë e zakonshme.
Por, ajo që sjellin “dosjet”e hapura për Kadarenë është përtej saj, është mundimi i një shteti me gardhue një perandori, një perandori të letrave, të cilën e ngriti hap pas hapi, mundimshëm, herë-herë edhe me lëshime të përkohshme një njeri i vetëm, i cili, duke u nisur nga një qytet i gurtë, kishte dëshirën, aftësinë, mundimin që nga rrënojat e nënujit të bënte kujtesën e një kombi. Kadare ishte e pamundur të gardhohej. Ai mund të burgosej, dhe këtë të gjithë kemi pasë drojën se kjo mund të vinte pas çdo libri të tij, por ai nuk mund të gardhohej, të kishte sinorë të përcaktuar. Për më shumë se kaq; letërsia e tij nuk mund të ishte një “arëz” e ngritur mjeshtërisht nga shteti.
Gjendjet e lumturisë të denoncuesve, menjëherë pas krimit denoncues, duart e përlyera si tek Makbethi në orët e vona të natës, ekstaza se tani “do ia tregojmë qejfin atij, të pabindurit, perëndimorit”, disa mugullime dhe vende ku krimi mund të kapej më mirë, duart që duke u fërkuar me njëra tjetrën duan të thonë diçka, ose diçka patën thënë dhe nuk duhej ta humbisnin, afërsia e zbulesës që pritet të vijë dhe befasisht nuk po vjen, personazhet realë të një libri ku ngrihet një e vërtetë, gjithsesi e paharruar, por që ende lëvizin në gjithfarë mjedisesh, gëzimi i tyre nga e keqja që presin, të gjitha sëbashku dhe secilën veç e veç, ashtu si kurrë më parë, e gjen në denoncimet e bëra, në gëzimin jetëlig të një letre pasionante kundër Atij, Ismailit, dhe drejt Atij, tjetrit, Enverit, të cilët, edhe pse nga i njëjti qytet, mund të kenë një ditë hakmarrje.
“Dosja K.” është libër që, ndoshta, më pak se asgjë tjetër ka nevojë për të pasur një dëshmues. Është libër tragjik, dhe, si në të gjitha tragjeditë ajo mund të kishte të rënët e saj në skenën e fundit të aktit të tretë. Në mos shumë, njëri do të ishte, dhe jo rastësisht, në një vend të shkretë, burg i Burrelit, ku njerëzit prisnin me ditë dhe vinin bast se kur Kadare mund të ishte mes tyre. Si duket, me shqisën e veçantë të pritjes, ata e kishin ndjerë më parë se të lirët e burgosur se Kadare u takonte më shumë atyre, të burgosurve të lirë.
Këtë e sjell ky libër,dhe dosje të tjera të Kadaresë, e sjell sipas fjalëve të tjerëve, pasi, më shumë se një libër i autorit ky është një libër i diskutantëve, i denoncuesve, kundërshtarëve, të rrëzuarve nga pushteti që mendojnë se mund të tërheqin pas vetes edhe një perandori që kishte ngritur autori, lakmitarëve, por edhe i miqve, të cilët, edhe kur kishin në ndonjë çast marramendje apo dridhje këmbësh, përsëri besonin tek gjeniu.
Është një jetë e pazakontë. Ndonëse me një fillim rutinor. Nga një vendim i zakonshëm, firmosur nga një grua e dhembshur, fati i së cilës do të jetë po ashtu i rëndë dhe i zymtë, por që asaj kohe ishte pjesë e sunduesve; një vendim që hap një rrugë drejt letërsisë, rrugë që edhe pa atë vendim do të ishte hapur, toni i qeverisë shkon gjithnjë drejt rritjes, drejt agresivitetit; shteti nuk ka kohë më të mbledh veten nga goditja e shkrimtarit, ai, sa vjen e bëhet më i rrezikshëm, dhe, nëse një ditë ai do të jetë i tjetërsuar haptas, ama plotësisht, tonet e Byrosë Politike, Sekretariatit, do të jenë më të ashprat e mundshme.
Kronologjia e kësaj ndjekje denoncuese është vetë e tillë; Sinani vetëm sa na e ka sjellë mjeshtërisht, ai nuk ka ndërhyrë në atë mjedis shtrigash, përmes së cilës një botë mund të përmbysej dhe rrokullisja të ishte e pafund.
Duke e hulumtuar nga brenda ngritjen e “Dosjes K.”, edhe për shkak të detyrës së tij, Shaban Sinani na sjell të dhënën se “Procesverbali i debateve në udhëheqje për vjershën e ndaluar “Në mesditë Byroja Politike u mblodh” numëron mbi 100 fletë. Në këtë procesverbal gjen përcaktime të ngjashme me ato të gjyqeve politike: “vepër armiqësore”, “vjershë reaksionare”, “akt kundër diktaturës së proletariatit”, “atentat ndaj vijës ideologjike të partisë”, “poezi antikomuniste” etj.
2. Ismail Kadare
Në fakt, Ismail Kadare nuk është thjesht një shkrimtar. Ai prej shume kohe është përtej këtij përcaktimi. Ai është një botë, që ka ngritur dimensionet e para pikërisht në botën e letrave. Brenda botës, shpesh herë të çoroditur, ka ngritur botën e tij. Si të thuash, e ka dyfishuar atë. E ka ngritur vrulltas, mjeshtërisht, rropama e botës që po ngrinte ishte zemërimi, por, përposh tij kishte llahtara që mund të ishin fisnike. Në fakt, ai ishte mendja që luftonte përballë mendjeve që klloçitnin. Të bësh letërsi të madhe nën diktaturë duket e pamundur, pasi vetë arti i madh është kundër regjimit. Është, si të thuash, kundërshtia e tij.
Shpesh herë historia e përbotshme është historia e letrave të shkruara. Kadare është historia e botës shqiptare, por e parë nën një dritë tjetër, krejt marramendëse, pushtuese dhe e përhershme. Po të mos ishte i tillë, ai do të kishte vegjetuar. Duke vegjetuar, do të bëhej “njëri nga ata”, të shumtët. I panjohur mes të panjohurve. I rremë mes të rremëve. I heshtur mes gojëmbyllurve. Por një perandori, si ajo Kadareane, nuk mund të bëhej kështu, mes heshtjes, mërmërimës dhe belbëzimit. Disa shpirtra janë krijuar për të mbetur në mes të udhës. Të tjerë janë për të çelur udhë. Mes të dyjave, Kadare do të jetë udhëbërës.
Ne kemi pasur fatin të kemi një plejadë të tillë, mos-heshtëse dhe njëkohësisht të talentuar. Kadare, Agolli, Fatos Arapi, Faslli Haliti, Xhevahir Spahiu, Moikom Zeqo, Frederik Reshpja do të ishin të panatyrshëm në shumëllojshmërinë e tyre.
Rreth vitit 1938, Paul Valery do të shkruante se “historia e letërsisë është historia e shpirtit si prodhues dhe si konsumues i letërsisë”. Këtë shpirt tek ne e sollën dy autorë të mëdhenj, Migjeni dhe Kadare. Në dy kohë të ndryshme, në të njëjtën udhëbërje. Jo kushdo mund të hapë udhë, jo të gjithë mund të krijojnë perandorinë e tyre. Nganjëherë nga hiçi, nganjëherë nga një fillesë.
Kadareja, si pak kush tjetër, jo vetëm në këtë hapësirë që kishte qenë tepër e ngushtë për të, nxori nga përvoja e tij e fisme pikërisht atë figurë të gjallë dhe vetjake, krejtësisht vetjake, që është njëra nga gjërat më të pakta dhe të gjalla të letërsisë: vetë figurën e tij, por jo në të tashmen, jo ëndërr, jo pasion, por të vërtetin, e një kohe që duhej të ishte ndryshe. Atje ku ka hyrë tragjedia, llahtaria dhe mëshira prapëseprapë mbeten. Ai e krijoi këtë llahtarë në letrat e tij, duke u nisur nga tragjedia, por edhe duke ndjellë mëshirën, jo si një kristian, por një njeri me besimin tek sundimi i arsyes.
Ismail Kadare të vërtetë nuk ka. Kadare është vetë letërsia në gjendjen e krijimit të pashoq, momenti i shpërthimit përmes mendjes dhe ruajtjes së çastit të krijimit, është një organizëm, i cili vetafrohet, sa që përmes tij, tejkqyrës, mund të përdallosh atë që ka munguar në veten tënde,
Ishte e natyrshme në një kohë të panatyrshme që Kadare të denoncohet, të ishte objekt i mbledhjeve të gjata, letrave të mbyllura, analizave në Byronë Politike, në Sekretariat, në kryesinë e Lidhjes, në Sigurimin e Shtetit, ku përvëloheshin në delir për ta pasur një ditë, qoftë një ditë të vetme në qelitë e tyre; ishte e natyrshme dëshira inatçore ndaj tij, të zemëroheshe me ecjen e tij, krejt shpërfillës ndaj “zotërve”, me indiferencën ndaj simboleve, dhe, kur herë pas here, lëshonte diçka nga ajo pjesë e huaj në veten e tij, ngazëllimi se, “mund edhe ai”, “kokëshkreti”, “perëndimori”, ishte i pranishëm edhe në netët shtetërore të makthit të munguar.
Po të mos ishte i denoncuar, atëherë, jo vetëm do të kishte qenë e panatyrshme, por kjo do të kishte një domethënie tjetër: paskemi patur një shtet normal.
Shteti e ndjente, e shihte dhe e prekte të vërtetën se nuk kishte të bënte me një “të thyeshëm”. Pas një “thyerje”, kur pritej përkulja, vinte rishtas rebelimi, kësaj here më i ndjeshëm, më i dukshëm, lehtësisht i kapshëm, ashtu si dallgët. Do të kishte përsëri një seancë të re për të, në mos në qendrat e larta, do të fillonin shtjellat nga poshtë, për të patur përsëri një ngjitje lart. Kështu pambarimisht.
Kadare është denoncuar gjithnjë si properëndimor. Asnjëherë si prolindor. Është denoncuar si liberal, asnjëherë si konservator. Është denoncuar si modern, kurrë si arkaik. Megjithëse një pjesë të shkollimit e kishte bërë në kryeqendrën e Lindjes, aq më tepër edhe të Lindjes Komuniste, në atë që më pas do e quajë “ëndrra e Romës së tretë”, ai hoqi lehtësisht qyrkun rus të lindjes, pa e përbuzur atë, por duke mos e bërë pronë të vetes.
Denoncuesit kanë pasur të drejtë në cilësimin e tij si perëndimor, si liberal dhe modern. Më shumë se sa denoncim, ka qenë saktësim i asaj që kishte ndodhur në të vërtetë dhe që vetë ata nuk mund të ishin.
Që letërsia shqipe ka pasur rrymë të fuqishme perëndimore, është jo vetëm fat, por edhe pasuri. Në një botë kur vetë perëndimi ishte cilësimi i së keqes, të ecje nëpër tehun drejt tij, do të thoshte se, ose kishe vendosur të bëje botën tënde, ose kishe shkalluar.
Kohërat nxjerrin gjithnjë njerëzit pararendës ose përcaktues. Bajroni dhe Bodler e bënë dramë, në libra tejet të njohur, fatkeqësinë e tyre. Uitman, si kurrë më parë, bëri dramë lumturinë e tij. Kadare, si askush nuk e priste, solli dramën e një kombi në një perandori që e ngriti vetë, dhe, duke e ngritur si një piramidë, në secilin moment mund të përballej me zemërime faraonësh. Nëse kjo nuk ndodhi deri në ekstremin e mundshëm, nuk do të thotë se zbutja ishte për të; nuk do të thotë se veçmas për të ishte një kod i pashkruar i ligjeve.
Në kohën kur Kadare u bë vërtet i rrezikshëm për regjimin, ai e kishte ndërtuar ndërkohë perandorinë e tij dhe ajo nuk mund të shembej, edhe nëse vetë Krijuesi i saj do të dergjej nëpër rruginat e pakthyeshme të fatit. Prova që kishin bërë kishte qenë rebeluese, kohë tjetër për të bërë një provë tjetër nuk do të kishte. Më lehtë mund të shembej perandoria e së keqes, se sa perandoria e mendjes dhe e Krijimit. Koha e kishte saktësuar këtë.
Kadaretë e padenoncuar do të ishin të zakonshëm, por kjo nuk do të thotë se denoncimi i bën atë jashtë të zakonshmes. Denoncimi është dëshmi i asaj që është ditur, i të vërtetës që vjen përmes dëshmive, deri dje të mbyllura, në ato verdhinat që mendohej se kurrë nuk do të hapeshin.
3. Dosja Kadare
Është e natyrshme që botimi i një veprave të tilla, nga profesor Shaban Sinani dhe gazetari Dashnor Kaloçi, do të zgjonin pasione dhe verbëri, po aq sa do të risillte mendimin dhe kujtesën. Gjithçka është e natyrshme, jo vetëm sepse trokitja do të zgjonte shumë më tepër se sa pritej, por edhe nga që çdo gjë do të lidhej me një emër që tashmë nuk i përkiste një territori e një gjuhe. Kadare ka zgjuar gjithnjë tallazet, edhe kur dukej se koha ishte qetësuar, edhe kur shtrëngata ishte në pragun e shpërthimit të saj.
4. Denoncuesit
Jam i bindur se studiuesit e letërsisë mund të gjejnë dosje të tilla edhe për emra të mëdhenj të letrave shqipe, pasi struktura e ngritur, më shumë se sa me një sy të zakonshëm, çka ishte emblemë e Sigurimit të Shtetit, ngjante me një lubi shumësysh, dhe, ka qenë e pamundur të vigjilonte vetëm mbi një njeri.
Gjithë kjo tërësi ishte e dhunshme, e egër, por çuditërisht e rregullt. Korrektësia në të egrën, do të thoshte për një rast të tillë francezi i ndritur, Viktor Hygoi.
Nën petkun e partishmërisë silleshin të gjitha paturpësitë dhe nuk ndjehej asnjë turp. Pritmënia e heshtur e njerëzve, jo thjesht të lëkundur, mbështillej në të. Ata ishin të gatshëm të mbështesnin gjithçka, gjer në ditën kur do të përmbysnin gjithçka. Ata ishin të frikësuar në mënyrën më cinike të mundshme, në fakt, kishin të gjithë guximin e paburrërisë. Kjo i bënte trima në një çast të vetëm, i bënte po aq trima sa kishin qenë të kokulur deri asaj kohe.
Le të lëmë për një çast dosjen Kadare.
Le të përsiatim dy shembuj të tjerë: Fadil Paçrami dhe Todi Lubonja. Dy njerëz që rrokullisen nga majat dhe shtytjen vendimtare ia japin pikërisht ata që u ishin kërrusur pak kohë më pare. Denonciatorët, edhe kur duket se janë diskutantë të zakonshëm, kanë instinktin për të të dhënë shtytjen vendimtare gjithçka që kolovitej dhe mezi mbahej në këmbë.
Kadare do të kishte fatin e njëjtë, pra, përmbysjen ciklike, nëse nuk do të kishte qenë njeri i qartësisë, nëse nuk do të kishte pasur heshtjen pjellore, nëse nuk do e kërkonte të vërtetën në atë që njerëzit e quajnë të pamundur, nëse nuk do e dinte të vërtetën se koha e ardhshme është në fakt koha e duhur e vlerësimit të shkrimtarit, nëse nuk do të kishte bërë here pas here kompromise të vogla për të fituar pastaj një hapësirë më të madhe.
“Një dosje për Kadarenë” e, më pas,101 dokumentet e sjella nga studiuesi i pasionuar, D. Kaloçi, nuk janë terezitur sipas shijes së autorëve dhe nuk janë skartuar ata që duket sikur nuk i bëjnë mirë “Dosjes” Kadare. I gjen të gjitha, që nga “mirësjellja” e Enver Hoxhës, mirëdashja e një grupi njerëzish e deri tek bulimi i së keqes, e cila, pakohshëm, vjen e rritet deri në stërrritje.
Si është e mundur që një grup njerëzor, shpesh herë anonimë në botën e letrave, por edhe meskinë, kaq befas, marramendshëm bëhen të dhunshëm, agresivë dhe brutalë; nëpërkëmbin jo vetëm një vlerë, por një bashkësi vlerash? Shpesh herë është thënë se zilia, smira ka qenë shkaku themelor i “rebelimit” të tyre. Nuk e mendoj këtë.
Njerëz ambiciozë ka patur gjithherë në këtë botë. Më shumë nga sa është e mundur të pranohet. Është e vërtetë se Kadare ishte mal i lartë, ashtu si po malësoheshin edhe autorë të tjerë, dhe ndaj lartësive ka gjithherë një ndjenjë xhelozie. Edhe egërsie.
Këta njerëz ishin numri, ata ishin forca, ishin bashkimi i hiçve, që të vetëm nuk ishin asgjë, por në shumësi mund të bëheshin shumëçka, në fund ata ishin edhe organizata, e kjo do të thotë se do të thotë ishin frika. Së këndejmi lindte guximi i tyre për ultësira.
Në “Një dosje për Kadarenë” të Shaban Sinanit dhe “Në 101 dokumentet” e afruara nga D. Kaloçi, të gjetur në shumicën e tyre nga Arkivi i Shtetit, është e gjithë ajo që mund të quhet memorie e përbashkët e një sistemi; janë shkrimtarët, me hip hopet e tyre, kritikët, lexuesit, letrarët e rinj, struktura politike e shtetit, që nga Enver Hoxha e deri tek një i ri i panjohur që e ndjen se të sulmosh Kadarenë mund të bëhesh një njeri me emër; janë mbledhjet e gjata të Lidhjes së Shkrimtarëve, kolegjiumet e gazetave dhe të redaksive, përpëlitjet për botimin e një libri, kthimi i tij, ripunimi dhe paspunimi tjetër; për të shkuar drejt Byrosë Politike. Pra, duam apo jo, i gjithë shteti.
Çfarë do të ndodhë nëse një ditë, më në fund, do të hapen edhe dosjet e Sigurimit të Shtetit? A do të ishte e mundur që e gjithë kjo, e cila na turbullon tash, të duket si një lojë fëmijësh? Krejt e mundur. Pse është e mundur?
Rrotullamat e sistemit të asaj kohe ishin të tilla. Zakonisht shkohej nga organizata e partisë drejt Sigurimit të Shtetit. Ajo që diskutohej aty, ashtu si mund të kishin ardhur pëshpërimat nga lart, përpunohej dhe nisej drejt zyrave të sigurimit, të cilat, po ashtu, bënin punën e tyre.
Që nga fundi i vitit 1948, në Shqipëri, bëhej kujdes që sigurimi i shtetit të mos vendosej mbi partinë, çka kishte qenë njëri ndër shkaqet, ndoshta më i rëndësishmi brenda llojit, për të shkurtuar jetën një zyrtari të lartë, Xoxes, që edhe pa këtë e kishte mbushur kupën.
Mbledhjet e organizatës së partisë, strukturave shoqërore, procesverbalet e tyre, në dukje të zakonshme, të pafajshme në syrin e sotëm, ishin ata që jepnin rrokullimën e parë dhe këto i kemi tash në duar; mund të vërehet mllefi e jo vetëm ai; zilia e jo thjeshtë ajo; mbi të gjitha mendësia e një përcaktimi primitive për një pasthënie historike.
5. A ishte i rrezikshëm për regjimin komunist Kadare?
Xhelil Gjoni në mbledhjen e sekretariatit të Komitetit Qendror: Shoku Foto, pse u lejuan artikujt e mbrapshtë të Kadaresë?! Ato nuk ishin në një ditë, por në vijim dhe për këtë ju kishit dijeni?!
Diskutimi i Ramiz Alisë në Byronë Politike: Nuk ka vepër të Ismail Kadaresë që të mos jetë kritikuar dhe të mos e ketë punuar për të dytën herë…?!
Në tri gjëra Kadare ishte i rrezikshëm për regjimin:
Në artin e tij, që duke qenë magjik, sipëror, nuk rrokej dot nga ingranazhi pushtetor;
Në kufirin e tejmë, me sytë e mbërthyer tek e ardhmja, ku ata nuk do të ishin pjesë;
Në faktin që ai shpesh herë, aq sa ishte furrë, ishte edhe farkë.
Dhe nga ky kaos hijesh dhe vrapim të pafund resh, dilnin rreze vigane drite, të cilat, edhe në ferrin e kohës, ishte e pamundur të mos i përdalloje.
Çuditërisht, edhe sot, Kadarenë më shumë e duan dhe e kuptojnë ish të burgosurit politikë se sa një pllojë e ish-fanatikëve komunistë. Këto të fundit, nëse diskutohet për Kadarenë dhe rebelimin e tij, menjëherë të përmendin se ai ka shkruar “Përse mendohen këto male”, se “ishte anëtar i Partisë së Punës” dhe, së fundi” ai u zgjodh nënkryetar i Frontit Demokratik”.Të gjitha këto kanë qenë e mbeten të vërteta,por nuk kanë qenë kurrë thelbi i veprës së tij, që, jo vetëm ishte e pazakontë, por mbetet përfaqësuesja më e denjë e letërsisë shqipe në botë.
Mallkimet hidhen e priten pa pushim. Shfryrje të papritura, vështrime të tërbuara; disa flisnin sikur në një kohë tjetër kishin qenë të mbështetur me shpinë pas gijotinës; përsëri gërmime, në këtë e në atë kohë ti ke thënë kështu e ashtu, mjaft se na plasët.
Ata, më shumë do të kishin dashur dje një Kadare të burgosur, por jo për atë që edhe mund të burgosej, por nga që, në kohën e tyre ishte i rebeluar, perëndimor, mospërfillës, ndërsa tani është i dashur nga ata, të tjerët.
Lëshimet e herëpashershme të tij e kanë bërë edhe më të frikshëm për regjimin. Sepse regjimi e dinte se nuk shtrohej dot, edhe kur mendja e tij dukej sikur kishte rënë në qetësi.
I gjithë ky libër tregon se, ndërsa pritej që Kadare të frikësohej nga pushteti, dhe here pas here ankthi ka qenë i pranishëm, ka ndodhur e kundërta; ky i fundit është ndjerë i rrezikuar prej tij. Nuk ka asnjë anëtar të Byrosë Politike dhe të Qeverisë së dikurshme, që nga shefi i tyre, Hoxha dhe deri tek shefi i Ekzekutivit, Shehu, që të mos jenë marrë me Kadarenë. E kanë mbrojtur, por e kanë mbrojtur pikërisht nga vetja e tyre; e kanë sulmuar, sepse u është sulmuar përsëri vetja e tyre, e kanë përkëdhelur, pasi kanë dashur përshtatjen e tij, e në të njëjtën kohë edhe i kanë kërcëlluar dhëmbët; kanë vënë në lëvizje turmat për të ngritur stuhinë nga poshtë dhe për ta qetësuar nga lart, duke i lënë rishtas tallazet e gatshme. Në fakt, Kadare ishte shembulli që nuk po bindej.
Ata e kishin ngritur lakun dhe kishin përgatitur shëmbëlltyrën: leçitjen që u ishte bërë klasikëve të letërsisë shqipe.
Në librin e tetë të Odisesë lexohet se perënditë endin fatkeqësi në mënyrë që breznive të ardhshme mos t’u mungojë për çfarë të këndojnë.
Të ketë qenë ky edhe rasti i Kadaresë?
Në fakt, ato që ishte e vështirë të perceptoheshin, kishin ardhur, herë qetësisht e herë rrëmbyeshëm. Në fillim një novelëz e pazakontë, e nxjerrë shpejt jashtë ligjit, si një njeri i dënuar ashpërsisht, megjithëse autori ishte ende aq i ri; pastaj rëndesa mbi fatin e një njeriu që donte të kishte artin e tij, dhe, nëse në fillim gjithçka ishte menduar se kjo do të ishte pjellë e një loje rinore, më pas, kur i kishin thirrur mendjes, ai kishte dalë në orbitën e tij të letrave. Ndaj edhe ishte i rrezikshëm.
Në botën e letrave shqipe kemi pasur fatin të kemi shpirtra të rrëmbyera nga era. Megjithëse asnjëri prej tyre nuk ka qenë imitues i Kadaresë, dhe nuk kishte përse të ishte, fryma e tij është ndjerë në perceptimin e lirisë. Agolli ishte një njeri i ëndrrave dhe i qartësisë njerëzore; Xhevahir Spahiu dukej si ujërat e gjelbër të detit që mrekullisht marrin formën e lartësive, Poradeci mospërfillës si një ëndërr; Kuteli me prozën e tij të bukur e trishtuese – si toka; Moikom Zeqo me ëndrrën e tij për të parë atje ku pranverat nuk mbërrijnë, Reshpja rebel, më shumë i burgosur se sa jashtë burgjeve – shpirtlirë deri në bjerrjen e shpirtit nga mosliria; të gjithë sëbashku, në mosprekjen e tyre, ishin të rrezikshëm për pushtetin.
6. Në vend të një fundi
Arti i madh kërkon gjithnjë irealitete të dukshme. Në letërsi është klasike tema e pavdekësisë së poetit.
E gjerë dhe gati jonjerëzore ishte detyra e Kadaresë, por nuk ishte më e vogël edhe fitorja e tij. Dobësitë me të cilat është shpërfaqur Ai në momente të veçanta e bëjnë atë edhe më njerëzor, ndryshe nuk do të flisnim veçse për një Zot.
Sa te njeh njeriu I shtepise nuk te nje bota.
Populli thote nje fjale te urte:
I miri I botes dhe hasmi I shtepise.
Nuk e kuptoj; vdiq nje shkrimtar shqiptar dhe mbahet dy dite zi. Kuptohet qe zine e mbajne diten ata qe e vendosen se naten çpojne tunele. Mos e teperoni kaq shume se kemi dhe shkrimtar te tjere, valle do mbajme zi kur te vdesin me flamurin gjysem shtize?! E bete prone private dhe flamurin. Pastaj, Kadare ka shume kusure, vdiq ne nje kohe te pershtateshme dhe vetem ngushellim njerzeve te afert si humanist. E kthyet Shqiperine ne vipa, rripa, legjenda , te verteta, genjeshtra poet qe jane rreth 2 miljone sot, dekorata, kaçole, e pastaj i qani hallin popullit se vuan ! Mos u tallni kaq shume se boll u pane dhe degjuan Gazetare e fshatre , te gjithe ngushellojne per Kadarene se na la pushken varur .
Iku gjeniu i letrave shqip. I qofte dheu i lehte.
Sado ta kete ” persekutuar ” diktatura dhe t’i kete bere dosje Ismail kadarese, une nuk besoj se ka qene me i survejuar dhe perndjekur se Einsteni, Fan Noli, Faik Konica dhe qindra intelektuale te tjere, por jo nga diktatura por nga ” shteti demokratik ” amerikon. Keto faktet jane aq kokeforta dhe aq jetegjate saqe nuk pjerdhin per perrallat qe tregojne panegjeriket e radhes.
Jo mo heretik. Ai I shkruante letrat frengjisht sepse atje paguheshe dhe beri nje jete borgjezi qe as cau bythe per shqiperine.
Per 34 vjet qe familjet shqiptare hoqen dhe heqin te zezat nuk u duk ne shqiperi.
Ky eshte contribute I nje intelektuali me kulture franceze?
zoti Bedri eshte ne te drejten e tij ta hyjnizoje Kadarene por duhet te kete parasysh dhe prapesite e tij.Mjafton te lexoni artikullin e Kadarese ne Zerin e Popullit “”Realizmi socialist-Arti i Madh i Revolucjonit ne 13 janar 1974” mund te themi se Enveri ishte “lule” para tij…Ne pislliqet e ketij artikulli masakrimi qe i ben Kadareja Gjergj Fishtes ja ka kaluar dhe serbeve…kaq mjafton..ose lexoni tregimin e Kadarese “Nje pasdite me shokun Enver” ne 1988 pasi Enveri kishte vdekur dhe ai bente shenjtor ‘UDHEHEQSIN E VDEKUR” nuk ka nevoje per koment…boll Bedri me Dash Kalocerit e tu !
Toka rrotullohet rreth Diellit dhe jo ndaj Ismailit qe eshte Saliu i Letersise pas 1992 qe vrane se bashku Kadarene e madh te Keshtjelles..
Jeta,planetet,gjithesia, jane enigme.Dogmat regjionale,idealet vrastare, jane produkt i delirit njerezor.Qenia njerezore ka nevoje edhe per ushqim shpirteror,si qenie njerezore edhe Ismail Kadareja, lindi dhe u be idealist ne tabanin e nje ideali vrastar (Ku ti kerkoj renjet e tua parti) u rit si nje rebel (pashallaret e kuq) dhe vdiq si mjeshter i profesionit te tij “Shkrimtar i MATH,njeri i vogel”
Bedri Islami, ke “harruar” nje Dosje per Kadarene e nuk ke permendur ate Dosjen qe ju sajua se fundmi,
jo ne epoken e Realizmit Socialist, por te Rilindjes.
Ajo Dosje eshte trajtuar edhe ne kete gazete DITA madje.
U dergua ne Amerike Kol Balla (ish-bashkeshorti Ballukes) per ate Dosje. Per nje interviste me njefare Romeo a Renato qe na paskesh persekutuar komunizmi se na kishte idil dashurie me vajzen e Ismailit!
Dhe kjo Dosje e fundit per Ismailin u sajua kur ai u perfol si kandidat i mundeshem per President.
Kur Ismaili deklaroi se nuk ka ambicie presidenciale, u shkermoq dhe Dosja e ngritur ndaj tij nga ky pushteti i ri i Dosjeve.
Besoj o Bedri se tani e ke te qarte e te eshte freskuar kujtesa per kete Dosje te fundit ndaj Kadarese.
Doni me per Belulin ? Kadareja ishte i mire per veten e tij dhe per partine po per popullin nuk dha asnje kushtrim, dhe nje liber qe shkroi ku mund te kuptojempak nje tip kryengritje me urdher te partise e rishkroi dhe e basterdoi.
“Te lutem mos zbukuri asgje!”. Me duket si nje kerkese tipike ballkanase kur mikut ne ato nahijet tona u vjen tabakaja me filxhane kafesh.
Aty fillon ajo pjesa teatrale ose “sjellja e pershtatshme” qe e gjen vetem ne keto zona: “Perse e bere kafene”, “mos be kafe”, “jo, nuk e pi kafene” etj,etj dogma “sjellshmerie” qe te ndjekin tere jeten ne nahijet ballkanase.
Kundershtimi eshte postulat me “negativ” nee plan te pare, por mendo per nje moment se cdo te ndodhe sikur kete kerkese ta marresh te mireqene dhe ta kthesh tabakane me filxhane kafeje prapsht se cdo te ndodhe? Ose kur pyet mikun se a do te qeraset me kafe dhe pas “Jo-se” te famshme nuk nxjerr kafe se cfare konseguencash do te kesh pas saj?
Se fundja-fundit pergjigja ishte me “Jo” , pra negative.
Nuk eshte aspak qellimi im te vleresoj ose te c`vleresoje Kadarene. Ai mbetet nje nder koloset e letersise shqipe mendoj une dhe do te jete koha ajo qe do te jape gjykimin e saj, per kete nuk kam dyshim dhe kete dua ta ilustroj me nje shembull qe u perballa jo me shume se perpara dy javesh diku, ne veri te Gjermanise:
Gjate lejes pergjate Detit Balltik isha dhe ne Peenemünde dhe pikerisht ne “Heeresversuchsanstalt” (Zonen e provave te raketave V1 dhe V2 ne vitet 1936-1945) ku projektuesi dhe inxhinieri i famshem Wernher von Braun kishte lene gjurmet e tij ne projektimin e raketave dhe qe u be pionieri i pare i hulumtimit te hapesires me shpikjet dhe novatorizmat qe zbatohen deri me sot. Por atij shpikesi, projektuesi te madh i dilte sot nje “klecke”. Raketat e projektuara mund te mbusheshin dhe u mbushen me municion shperthyes dhe shkaterrues ku u goditen gjate Luftes se II qytete si Londra, Antwerpen dhe te tjere. Ky personalitet i fushes raketore u kap dhe u mor pas luftes se dyte nga amerikanet per te zhvilluar me vone programet “Apollo” dhe zbritjen e njeriut ne Hene. Por ajo “klecke” ne biografi i mbeti. ai kishte qene anetar i NSDAP dhe anetar i trupave SS po kishte patur takime dhe me Himmler-in dhe me Hitlerin, si ne rastin e Kadarese sone me Enverin.
Nje paralele ndoshta e ngjashme besoj.
Ne hyrje te atij muzemi mbreselenes ne Peenemünde ku raketa “Agregat 4” e vitit 1942 drejtohej drejt qiellit ishte vene nje pllake me nje citat te filozofit te madh Immanuel Kant qe dua ta sjell ne kete koment, pra thelbin e tij:
“Dy gjera bejne te permbushet ndergjegja njerezore: Mahnia zbulimeve te reja dhe njekohesisht frika e brendshme ndaj tyre, te cilat e bejne njeriun te mendoje thelle dhe ti ktheje syte dhe mendjen e tij nga qielli plot yje dhe tek ligjet e moralit njerezor”.
Mos zbukuro asgje!
Fjali plot domethenie, por a eshte zberththyer thelle nga autori B.Islami?
Tek shkrimtari dhe njeriu Kadarekjo me duket nje “modesti” ballkanase, ashtu si ne rastin e servirjes se kafese ne tabaka ne anet tona.
RESPEKT per gjigandin Kadare…..por ne keto raste kuptojme se cfare niveli qarkullon mes nesh dhe secili do te jape mendjen e tij “me vule” …ky interneti pastaj…kjo eshte demokracia. Sidoqofte, edhe kur e kemi Yllin, ne do ti gjejme nje bisht per ta share. …ne arrijme te shajme edhe SKENDERBEUN, ca eshte Kadareja ??????? Dhe kjo eshte tipike e atyre qe nuk kane lexuar asnje apo nje gjysem libri te Kadarese dhe kane guximin te gjykojne
Por, jo! O enverista dhe edverista “patriotike” te depresionuar ma Bedri Islamin dhe Fahri Balliun e Sigurimit te Shtetit ne balle qe qajne dhe vajtojne:
“Ay KOLOS dhe ky GJIGAND nuk vdiq!
Vazhdon të rrojë!
Dhe fjal’ e tij e urtë përsëri
Përpara do na çojë!”
GJIGAND ENVERI, GIGAND EDVERI, GJIGAND MOLI,
qe qane dhe vajtuan per GJIGANDIN dhe KOLOSIN e Enverit, Stalin:
LAMTUMIRA E FUNDIT
Kurora dhe kurora pa mbarim,
Kurora gjithë lule, gjithë yje;
Dhe sytë të përlotur me trishtim
Dhe pamje e rëndë zije.
O shokë!
Për të fundit herë sot,
Babanë po përcjell turm’ e pasosur
Me dhembje të kulluar e me lot,
Me zemër të plagosur.
Dhe ja tani, mes heshtjes, në eter,
Një zë i njohur, qartë po dëgjohet.
Në emër tonë sot, shoku Enver,
Përpara tij betohet.
Në gjysmë shtizë flamurët era tund,
Gjëmime topash ndihen në hapësirë,
I jep Stalinit turma e pafund,
Të fundit lamtumirë.
Pra, lamtumirë mik i madh, babà!
Çdo zemër i thotë sot lamtumirë.
Së bashku me Leninin krah për krah
Ay ka për t’u shtrirë.
Pushon tashti
Ay në qetësi,
Por, jo!
Ay nuk vdiq!
Vazhdon të rrojë!
Dhe fjal’ e tij e urtë përsëri
Përpara do na çojë!
Ismail Kadare, 5 Mars 1953
Vedat Kokona ne fillim te viteve 60-te i kerkoi Ismajllit nje pension per Jusuf Vrionin e ngrate me fjalet: “O Mol, thuaj nje fjale Enverit se te do fort qe t’i japin nje pension Jusufit se te ka perkthyer Gjeneralin tend ne frengjisht dhe te ka bere te njohur ne Bote, pastaj edhe babain e tij e ka dekoruar Franca me lloj-lloj medaljesh, ti thuaj nje fjale Enverit se na ke ne te tjereve nga pas” keshtu i tha Vedati Molit, por Moli pasi u mendua disa dite ja ktheu: “O Vedat po Jusufin nuk e ka detyruar kush te perktheje veprat e mia megjithe respektin tim, si t’i flas Enverit qe te jape pension per nje familje te shpallur Armik te Kllases?” dhe nuk e hapi kurre gojen per te mbrojtur perkthyesin e tij qe e beri te njohur ne Bote Molin tone te Partise dhe Stalinit si KOLOS dhe GIGAND te letersise.
Prallisin keta a ishte i rrezikshem Kadare per regjimin komunist.
Ca thu or Bedri debili?
E mendon qe Enver Hoxha do hezitonte ta masakronte Kadarene si te tjeret?
Nje teshtime e Hoxhes, dhe Kadare ikte per lesh
Kadare u perkedhel nga regjimi qe “rrezikohej”
Ku i gjeni gjithe keto idiotesi per te shkruar?
Kadare u be pjese e pandashme e Regjimit. Jo ne kuptimin antikonformist, po ne kuptimin dialektik, te lidhur te pandashem ne jeten e nje populli ne nje kohe te caktuar.
Dokrat me regjim i thone per nje spitullaq qe u qa dhe u zhgaravit pse lindi nje nje vend te vogel si Shqiperia.
Ai e perbuzi popullin e tij, jo regjimi te perbuzte Kadarene.
Ai regjim i rrezikshem kishte nje sistem shteteror, ky sistem kishte nje sistem arsimor ku mesohej shkenca arti dhe kultura.
Aty mesoheshin librat. Dhe ndermjet tyre dhe Kadareja.
Shkoni tani me kete regjimin e ri, futini ne koke Kadarene tufes se idioteve qe nuk dine cfare eshte libri
Dhe pastaj me thoni, cfare kohe te kishte zgjedhur Kadareja te rronte dhe njehere. Ate kohe, apo kete kohe
Aldrinp.
E kam thene ne c’do komentin tim lidhur me Kadarene sa here eshte shfaqur ne gazeten dita ,prej vitesh.
Po te pergjigjem lidhur me pyetjen tuaj .
Kadareja gjithe jetes ka qene bote me vete.
Bota e tij ishte dhuntia qe I kishte dhene perendia.
Dhuntia e tij ishte : fantazi qe edhe nga nje fije bari te krijonte nje roman.
E kam thene qe jo me kot francezet e kane vleresuar si shkrimtar.
Keshtu I dashur Aldrin per Kadarene nuk ka pasur periudhe zgjedhje.
Fantasia nuk punon me periudha kohe.
Per komentuesin, @urrejtesin profesionist dhe per shume te tjere qe mendojne si ai. Eshte bere e modes qe çdo kritike te quhet urrejtje. Si keshtu?! Po a ka njeri te pakritikueshem ne Bote, në gjithe historine e saj. A ka njeri ideal? Ndaj te kritikosh me qytetari dhe me fakte dobesi a veprime te njërit apo tjetrit, qofte ky/kjo i/e famshme apo idol e i dashur per dike, nuk ka pse te ‘kercejme’ dhe aq me pak ka kjo te beje me uurejtjen, e cila si psikoze eshte sa irracionale po aq dhe e demshme per njeriun. Nje shprehje e urte thote ” Urrejtja eshte barre e te zot!
@mali:
Ja po te pergjigjet intelektuali ne vend te enveristit antiramist, Aldrinp qe i ka mbetur ora te Koha e Qepes e Enverit me tollona dhe bunkere dhe pergjigja ne fakt eshte nje pyetje qe nuk ka te beje “Sa libra ka botuar Ismail Kadare ne gjuhe te huaja, te perkthyera nga Armiku i Kllases me patllake te koka”
por:
SA LIBRA TE PERKTHYER NE GJUHE TE HUAJ KA SHITUR ISMAIL KADARE NE TREGUN NDERKOMBETAR?
sepse:
Ne fund te jetes nuk kishte para te paguante qerane e baneses ne Paris dhe Edi Rama e ndihmoi duke ja emeruar gocen si perfaqesuese e Shqypnise ne OKB, nderkohe qe Monika Lewinski u be milionere nga shitja e librit te saj kur tregonte si i beri gojore Presidentit Clinton ne Dhomen Ovale te Shtepise se Bardhe kur Billi dha urdherin per sulmin me raketa edhe Irakun edhe Serbine
Epo mire z.intelektual.
Une e kam kapur ne aspektin e dhuntise qe ka pasur Kadare ,nje fantazi te rralle.
Tjeter eshte puna komerciale.
Me sa shoh ne amerike jane duke hapur kartat e pasanikut qe e kishte kthyer vilen e tij ne prostitute edhe per vipat, me qe me kujtove Clinton.
Keta anti-komunistet sec kane nje urretje patologjike ndaj Kadarese. Eshte e cuditshme qe anti komunistet qe mundohen te gjejne nder rreshta “komunistin” tek Kadare jane udhehequr per 30 vjet e linin koken deri dje per sekretarin e partise komuniste Sali . E me qe ra fjala kur Kadare iku ne France duke i dhene nje goditje te forte Shqiperise Komuniste Saliu mbante fjalime me marshime partizane me Enverin ne krye kurse antikomunistet e futen koken ne b*the. Nuk zhgenjeni kurre, shpellare ishit e keni mbetur . As Kadare nuk ju mesoi dot shqip .
U prehsh ne paqe Gjigandi Kadaré .Vepra e Kadarese i ben nder çdo shqiptari por jo çdo shqipfolesi…Kadareja i madh ka bere sherbimin me te madh atdheut tone duke çuar ne skajet me te largeta kulturen tone,historine tone ,bukurine e vendit tone me mjeshterine e tij magjike te te shkruarit duke u vleresuar me çmimet me te nderuara boterore perjashto çmimin Nobel.Shqipfolesit me diaré
te trurit dhe sot po baltosin te Madhin Kadaré.Vepra e tij do te rroje ne shekuj dhe do te jete objekt studimi dhe vleresimi si brenda dhe jashte vendit,i paharruar do te jete emri i tij,do te jete burim krenarie per brezat e ardheshem duke skalitur vepren e tij ne thesarin e kultures boterore.Per shqipfolesit anonime as varri nuk do t’ju dihet dhe harrohet…
@mali:
Shiko si reagojne spiunet e Sigurimit ne ATSH, duke dashur t’ja ngjisin oponenteve si “Mut pas kepuce” Sali Sekretarin dhe Sali Varkarin e Enverit, po keshtu vepron Edi Rama kur thote:
VDIQ KOLOSI, VDIQ GJIGANDI I LETERSISE FAJIN E KA SALIU QE DONTE TA FUSTE NE BURG
dhe harron qe ishte Spiro Koleka nje nga ata qe kishte kallezuar Ismail Kadarene te Sigurimi disa here dhe Wikipedia i sqaron pse u largua ne France Moli:
“In 1990 Ismail Kadare , to escape the Communist regime and its Sigurimi secret police, he defected to Paris. From the 1990s he was asked by both major political parties in Albania to become a consensual President of the country, but declined.”
Megjithate Ismail Kadareja mbeti nje komunist fanatik ne shpirt qe nuk e kuptonte fare sistemin e lire kapitalist qe thote se buka blihet me para dhe parate fitohen nga puna qe ben dhe po nuk shite produktin e punes nuk do te kesh leke per te jetuar dhe do te detyrohesh te presesh bamiresi nga Partia qe Ismaili e adhuroi papushim, njashtu sic shkruante per Majakovskin, idhullin e tij kur mesonte per letersi ne Universitetin Maksim Gorki;
PER DASHURINE JAP JETEN
PER PARTINE JAP DASHURINE
Keto vargje i pelqenin me shume se cdo gje Enverit
O Intelektualeshi i ke marre ilaçet sonte apo je ne delir?As varri nuk do te te dihet nqs do te kesh dhe siç e kam shkruajtur me siper Vepra madheshtore e Kadarese do te rroje ne shekull kurse ty dhe te tjere si ty do te te pshurin gomeret mbi varr.O i çmendur po çte ka bere Kadareja perveçse e ka ngritur gjuhen shqipe ne majat dhe elitat e letersise boterore …mos ngaterro barin me dollarin…
korçari – PELESHI:
MOS NGATERRO KEKUN ME BYREKUN
Kur erdhi Timo Floko ketu ne L.A. California, USA per te kryer nje prove ne Holivud intervisten e filloi me fjalet: “Une kam qene artist gjigand, ne majat dhe elitat e kinematografise shqyptare dhe boterore qe kam luajtur shume filma ne kinematografi.” Menaxheri amerikan qe e intervistonte pasi e degjoi fjalen hyrese te Timo Flokos e pyeti: ” How much will you make per year?” qe perkthehet: “Sa pare ne vit ben ti?” Prandaj leri llogjet me barin dhe dollarin dhe mos ngaterro kekun me byrekun se gjigandi i kinematografise enveriste Timo Floko sic erdhi ne SHBA ashtu u kthye ne Shqypni dhe mbeti ai qe ishte si “Kajo Karafili i Partise Komuniste te Enverit dhe Titos, killeri pa pagese i Partise, qe ishte edhe dhenderi i killerit Babe Lymit te Jugosllavise, partizani komunist pa breke ne bythe qe ngaterronte barin me dollarin” dhe ne kete kendveshtrim:
ISMAIL KADAREJA ISHTE DISIDENTI EGOIST QE I KENDOI GJITHE JETEN KOMUNIZMIT, BABA STALINIT DHE ENVER DULLES DHE PARTISE DHE NUK DESHI TE NDERHYJE PER NJE PENSION PER JUSUF VRIONIN PERKTHYESIN E VEPRAVE TE TIJ
Ne repliken tuaj me pelqeu shume vleresimi port-mortor per shurrimin mbi varr se Enveri i la shqyptaret si nje fis kanibalesh prej Afrike Zulu qe shurrimin e kryejne si kafshet kudo pasi shteti ndertonte bunkere per t’u mbrojtur nga Armiku dhe nuk kishte para per te ndertuar WC publike, por le te mos harrojme se shqyptaret shurruan po keshtu mbi varrin e Enver Antikrishtit dhe mbi monumentin e tij qe e pa gjithe Bota me ze dhe figure si nje ngazellim shurrimi popullor, Ismail Kadareja nuk eshte i njohur as ne Shqypni dhe as ne Bote fare per meritat per gjuhen shqipe, por per vjershat dhe prozen qe i perkthente Jusuf Vrioni, por edhe intelektuali ne burg me patllake ne koke nga xhelatet e Partise dhe te ben pershtypje se edhe enveristet edhe opozitaret qajne dhe vajtojne sebashku me lote krokodili per vdekjen e Molit te Enverit dhe te Partise, Edi Rama bashkohet ne kete vajtim me Fahri Balliun kur dihet qe Spiro Koleka e ka kallezuar disa here Molin te Sigurimi dhe spiuni i Sigurimit, Fahri Balliu ka qene nje nga kallezuesit me aktive qe deshen t’i bejne varrin Ismail Kadarese perpara se gjigandi i letersise shqiptare t’ja mbathte ne France ne arrati qe te shpetonte koken dhe familjen nga perndjekja e xhelateve te Partise, madje te ben pershtypje deklarata e Adi Krastes (Zgjebja-serbisht, perkthim) qe anatemon te gjithe ata qe mendojne ndryshe per egoistin Ismail Kadare qe mesa di une nuk ka shituar asnje liber apo veper ketu ne SHBA dhe qe gjithe jeten i kendoi Partise duke ngaterruar barin me dollarin dhe nuk paguante dot qerane e baneses ne Paris ne fund te jetes se tij.
ENVERIT T’I HASH MUTIN O INTELEKTUHALE!
Fjale me fend qe pjerdh Rrrr Luli, te lumte. E kreve detyren patriotike – tani shko e qaj mbi vorr te Enverit deri sa te plasesh se mbase ai ngrihet e te ben vend aty prane vehtes dhe rehatohesh perjete.
O TIRONS,TË LUTEM SHUMË,S’TA KAM NGENË.
Rroft Luli! dhe Rroft Enveri!
KETA JANE KAFSHET E SIGURIMIT QE QAJNE DHE VAJTOJNE PER MOL KADARENE DHE PAS VAJTIMIT SHKOJNE DHE KORRUPTOJNE FBI
Kadare ishte shkrimtar Oborri
Na keni care trapin me kete Kadarene. Shqiperia ka 1-milion halle, e keta meren me dinosauret e letersise se Komunizmit. Kadareja nuk ishte ai qe mendoni ju, dhe nuk ka bere absolutisht asgje per njerezit. Ka punuar vetem per xhepin dhe interesin e tij. Lereni qe ta varrosi te qete familja, nuk perben ndonje gje sensacionale qe vdiq, se merita ne sherbim te njerezeve kishte 0 me xhufke. U ngjiren, Kadareja Kadareja. Dhe te vdekur, po e perdorin si rrecke propagandastike e manipulimi.
PHOENIX
LËPIJI KOQET KADARESË
KADAREJA ËSHTË ARTIST POPULLOR PËRJETË!
Mire o mire. E vetmja Koqe qe komenton si bizge ketu te Dita je ti. Koqet e Kadarese ti kam falur ti lepish., me qe e ke kaq per zemer.Hajt, te Rroje Partia!
RROFTË P.P. SH.
Po edhe Luli Komunist eshte? Ne e dinim per Demokrat.
LULI ËSHTË KOMUNISTO-DEMOKRAT.
E c’qyfyre lexon ketu. A thu shqipot jane si cifutet dhe i pjellin Kadarete cdo dite. Shkrimtar oborri thote nje koqe. Dhe cudi se e sulmojne keta te PDhit, kur dihet që, ne kishte njeri te cilit i lepihej Kadare ishte Doktor Mortja. Si njeri nuk ka rendesi si ishte, po si shkrimtar ka lene nje boshllek qe veshtire te mbushet.
Hajde pastaj e merru vesh, me keto trungjet qe shkruajne ketu te Dita.
Ja doli edhe Artan Halja i Enverit i ben avokatine Molit dhe thote se ka lene nje BRIME te madhe ne Shqypni duke anatemuar Sali Sekretarin e Enverit si shkaktar i arratisjes se Molit si “jashteqitje e Kombit” ne Paris dhe nuk ka kush te mbushe BRIMEN qe la KOLOSI i Partise,
por:
PARTIA THOTE SE NJE BIE DHE MIJRA NGRIHEN
Qysh kesht?
Bla bla bla bla bla bla
Po si nuk ndruhesh pak mor Bedri qe te ulesh dhe te shkruash gjithe kete çarçaf pa tu dridhur dora.
Une te jam drejtuar edhe here te tjera kur ke shkruar shkrime te porositura jashte realitetit dhe jashte etikes dhe kultures profesionale qe mendoj se ti e ke por hera heres e fsheh diku dhe shkruan nje shkrim qe nuk i duhet askujt.
Ismail Kadareja ishte nje shkrimtar komunist, ose socilaist quaje si te duash. Ai ishte nen mbrojtjen direkte te Enver Hoxhes, dhe me pas te Ramiz Alise, dhe askush nuk guxonte ti prekte fijen e flokut. Keto Dosjet K, O, T, etj ishin nje gje e zakonshme per kohen dhe do te gjesh jo me qindra por me mijra faqe mbledhjesh partie me akuza, slogane, kritika etj etj per Ismailin. Si ka mundesi qe ajo furra qe thua ti ndizej dhe do ta kishte percelluar Ismailin nja njeqintenjehere ( siç ka shkruajtur nje debil i njohur Dashnor Kaloçi, i cili per idiotllikun e tij nuk merret as per deshmitar, e jo me si referim ), ti ngrihej temperatura, te skuqeshin sallat e mbledhjeve, faqet e byrove, komiteteve, dhe pastaj krejt papritur, temperatura binte, dora e ngrohte e Partise zbriste bute mbi supin e Ismailit dhe ne vesh i peshperitej: -Shikoje edhe njehere. Bej ndonje rregullim te vogel.
Dhe ajo qe eshte me e shemtuara ne shkrimin tend, dhe ku bie vet brenda ne çarçafin qe ke shkruar, eshte pjesa kur flet per dosjet e Sigurimit te Shtetit. Ti thua se kur te hapen dosjet e Sigurimit te Shtetit do te dalin edhe faktet perveluese se si ndiqej Ismaili dhe familja e tij. Po mire more Bedri, akoma nuk e ke marre vesh qe dosjet e Sigurimit te Shtetit jane hapur, shqyer, grisur, perdhosur, kane fshire menderen nje pjese, dhe tanime nuk ka mbetur asnje dosje e asaj kohe e pa hapur e lexuar, kopjuar, shkruar, falsifikuar, tregetuar etj etj. Vetem ti nuk e paske degjar kete. Por po te jap nje sygjerim. Jane akoma gjalle njerezit qe punuan ne Sigurimin e Shtetit qe mbulonin Lidhjen e Shkrimtareve, Lagjen e Ismailit, si dhe kudo ku rrutullohej Ismaili. Asnje ze, asnj fakt, asnje dokument, asnje dosje, asnje deshmitar, asnje punonjes operativ. Atje shko dhe kerko. Por pse nuk ka ?? Sepse nuk guxonte njeri te ndiqte Kadarene…. Kjo eshte e verteta dhe jo çarçafet me budallalleqe qe shkruani pa asnje reference, bazuar se çfare tha katunar filani ne mbledhjen e Partise… Kjo eshte e turpshme dhe nuk me vjen mire qe ti ke rene ne kete batak dhe luan rolin e servilit vullnetar dhe te lepiresit.
Une pothuaj e kam lexuar vepren e Kadarese qe i vogel, perveç kesaj librat dhe poemat e tij i kemi mesuar edhe neper shkolla. Ishte nga te paktet shkrimtare shqipetare qe kisha lexuar. Per fat ne Shqiperi ishin te perkthyer koloset e letersise boterore, te filluar me antikitetin e hershem e te vonshem, me rilindjen Evropiane dhe me pas gjenialet e shekullit te 19 dhe fillim shekullit te 20. Shkrimtaret franceze, angleze, ruse, italiane, amerikane, gjermane, na formuan, dhe nga njera ane na demtuan sepse u mesuam te lexonim letersi te dores se pare dhe shkrimtaret e tjere nen keto nivele mezi i pertypnim. Kadareja bente dallim nga shkrimtaret e tjere shqipatre, dhe kur e lexonim na dukej sikur per nje moment shkeputeshim nga realiteti shqiptar, dhe jetonim nje realitet tjeter, te njohur, por jo te zakonte. Kadareja beri breza te tere te enderojne qe te jene personazhe te jeteve te tyre.. Dhe sigurisht ka nje merite te pamuhueshme.
Por une kam mendimin qe ne nuk mund te kritikojme Kadarene se pse u kthye nga nje komunist ne nje liberal demokrat apo ku di une. Rastet kur shkrimtare te medhenj kane ndryshuar pikpamjet, kane emigruar, kane shkuar drejt Parisit e Madridit jo vetem per shkak te orientimeve politike por edhe per te qene afer elites se shkrimtareve boterore, jane te panumurta. Jeta e nje shkrimtari mund te jete plot kthesa, ulje, ngritje, drama e paqe. Eshte jeta e tij personale dhe duhet treguar nga studiuesit ashtu sikurse ka ndodhur me vertetesi.
Lidhja qe krijohet me shkrimtarin eshte teresisht personale. Ti e njeh ate thjesht dhe vetem nepermjet librit, ose te pelqen, ose jo. Ka edhe autore te cilet mund te mos i kesh qejf, por qe je i detyruar qe ti lexosh. Ne rastin konkret ata qe kane lexuar Ismailin, skane nevoje te degjojne Bedriun, ata e kane krijuar vete opinionin per te.
Por edhe ti o Bedri e ke nje emer, shkimi per Ismailin dhe tregimet me diversante ty vetem se te ulin dhe nuk te ngrene. Shkruaj thjesh te verteten.
Nuk e lexova dot bedriun se e marr me mend qe eshte si ato Koncilet e pare te Krishterimit.Trinia e shenjte.Atit,Birit dhe Shpirtit shenjte.
Ne,si populll, patem fatin te lexonim Kadarene,.Lumi Ata qe e duruan,Ua shperblefte i Madhnueshmi qendresen.,Gruaja,Motra dhe Botuesi Bujar Hudhri,,qe per 30 vjet u be si Ekermani per Geten.
Bedriu ne shoqerine e Kadarese eshte si ata sekretaret e Federatave te Botes Trete,qe shfrytezonin Mledhjet e FIFAs per te bere nje fotografi me Pelen.
Luli,ne se I shkruanje keto fjale per Kadarene kur ishte gjalle
(Kadareja eshte artist popullor per jete),
me siguri Kadareja do t’ia kishte hequr vetes sepse ti e krahason me grupin folklorik te Bences.
Pra grupi I Bences qenka me fame boterore.
Bravo Luli.
UNË NUK PATA ATË QËLLIM.
TEMA E DISKUTIMIT ËSHTË I.KADARE,JO GRUPI FOLKLORIK I BËNÇËS.
Po mo Luli,shko shiko diplomat dhe medaljet e grupit si shkruajne:
Artist I popullit
Artist I merituar
Medalje etj…..
Artist popullor eshte Bujar Qamili,e dashura e Mehdiut,Eli Fara dhe shume te tjere.
KJO ËSHTË MËSE E VËRTETË.
Korcar ,ka mundesi te ndrosh emer?
Ti je nje koqe kandari qe nuk ke lexuar asnje rresht nga Ismail Kadare.
Ty edhe ne shkolle ,me sa mbaj mend une,yt ate te sillte zvare qe te mos rinje rrugeve.