Xhevat Lloshi
Pas Revolucionit Francez të vitit 1789 Europa nuk mund të ishte më njësoj si më parë, pavarësisht se Napoleoni më pas u bë vetë perandor dhe në Francë u kthyen Burbonët. Ndikimi i atyre ngjarjeve historike do ta prekte edhe Ballkanin. Viset shqiptare e kishin kapërcyer rrënimin që sollën në fillim luftërat kundër pushtimit osman. Qytetet ishin rritur, zejtaria ishte zhvilluar, tregtia ishte zgjeruar, po sidomos ishin fuqizuar feudalët vendës dhe kështu u bë e mundur të ngriheshin pashallëqet e mëdha shqiptare. Jo pa të drejtë Ali Pashë Tepelenën e kanë quajtur Bonaparti shqiptar. Këtyre rrethanave me ndikimin e ndjeshëm të ideve të reja nga Europa dhe me fuqizimin e brendshëm të shqiptarëve, do t’u përgjigjej edhe një kërkesë për ngritjen kulturore me gjuhën amtare, domethënë për të pasur arsimin shqip, libra në gjuhën amtare, përdorimin e shqipes së shkruar në marrëdhëniet publike.
Ngritja kulturore i shërbente drejtpërdrejt mbrujtjes së ndërgjegjes kombëtare, e cila natyrshëm mishërohej në kërkesat për liri deri në krijimin e shtetit të pavarur. Sundimtarët osmanë i pranonin shqiptarët si ushtarë të patrembur deri si pjesëtarë të gardës së sulltanit, i vlerësonin për produktet e mjeshtërive dhe për aftësitë e tyre si nëpunës të aftë deri në vezirë, si ndërtues e arkitektë, por gjithnjë si të sunduar. Rrjedhimisht, as e mendonin kujdesin për kulturën e tyre, për gjuhën dhe arsimin e tyre. Qëllimisht nuk lejonin asnjë shkollë shqipe edhe atëherë kur e pranuan këtë për kombet e tjera. Mjafton të përmend se gjatë gjithë shekullit XVIII nuk është botuar asnjë libër shqip për të qenë në duart e shqiptarëve në gjithë arealin e shqipes në Ballkan. Dhe në mënyrë paradoksale, pasi osmanët ishin fajtorë për gjendjen e prapambetur të popullsisë, i quanin shqiptarët qitapsëzë, domethënë një popull pa libra.
Qysh nga Gj. Buzuku më 1555 e deri në fillimet e shek. XIX libra shqip, domethënë në gjuhën shqipe dhe jo libra në të cilët përfshihej diçka prej saj, kanë qenë shtypur gjithsej dhjetë, vetëm dhjetë për pothuaj tre shekuj. Besoj se në këto rrethana është e kuptueshme, që do të përbënte një vlerë më vete çdo libër tjetër shqip që do t’i shtohej kësaj shifre sa gishtat e duarve. Një libër i tillë u shtua më 1824, dyqind vjet më parë. Ishte një përkthim me përmbajtje fetare, porse kjo është një dukuri e pranishme edhe për gjuhë të tjera, të cilat librat e parë i kanë pasur të literaturës fetare. Përpara se ta paraqes këtë libër, e quaj të domosdoshme ta nënvizoj, se ishin pjekur kushtet, që janë të nevojshme për të hartuar dhe shtypur libra shqip.
Përkthimin e bëri Vangjel Meksi nga Labova e Odries në Gjirokastër. Panajot Aravantinoja që më 1866 e ka renditur Vangjelin ndërmjet intelektualëve gjatë sundimit osman. T. Evangjelidhi e ka përfshirë Meksin në historinë e arsimit. Ali Pasha i ka shkruar Ferdinandit I Burbon në Napoli më 25 shkurt 1803 në një nga letrat përcjellëse, se: “Shkëlqesia juaj i njeh përparësitë që rrjedhin prej qytetërimit të popullsive shqiptare”. Aliu dërgoi për të studiuar për mjekësi Metaksanë në Paris, Saqellarin në Vjenë, Lluka Vajën në Vjenë e Lajpcig dhe Vangjelin në Napoli, ku do të ketë mësuar edhe italisht e frëngjisht. G. M. Monti (1941) ka theksuar se Ali Pasha u dha mbështetje arsimit publik dhe lirisë fetare.
Përkthyesi i ardhshëm kishte lindur rreth vitit 1770 dhe kishte arritur të bëhej oficer i Ali Pashës, që e dërgoi të studionte për mjekësi, dhe u kthye në Janinë pas dy vjetësh. Ishte aty kur erdhën Xhorxh Bajroni dhe Lordi Hobhauz më 1809; ishte aty kur konsull francez ishte Fransua Pukëvili, më pas akademik dhe që ka botuar vëzhgime gramatikore për shqipen. Në qendrën e pashallëkut, që mbahej atëherë si kryeqytet i Shqipërsië së juguit, ka qenë si konsull britanik W. Martin-Liku, i cili më 1814 do të botonte edhe një gramatikë dhe një fjalor, ku përfshihej shqipja. Stefan Postenani po në ato vite ka bërë një gramatikë të greqishtes me alfabet shqip. Mjeku i djalit të Ali Pashës ishte Jan Vellarai (1771-1823), i cili la dorëshkrimn “Shënimet për një gramatikë greqisht-shqip”. Në këtë kopsht të dijeve për gjuhën shqipe u ushqye Meksi dhe nisi ta çmonte e ta studionte gjuhën amtare. Mirëpo pas vitit 1810 Meksi ra në mërinë e pashait tiran dhe u detyrua të arratisej në Korfuz, si shumica e kundërshtarëve të Aliut. Aty bëri edhe një përkthim fetar nga frëngjishtja në greqisht për përdorim në shkollën greke, që u botua në Venecie më 1814. Më pas ka vajtur si mësues në qytetin Serez, jo larg Selanikut. Aty ka hartuar edhe një Gramatikë të gjuhës shqipe, por për fat të keq doërshkrimi nuk njihet.
Ndërkohë në Europë po ndodhnin shumë ngjarje dhe luftëra me rrjedhime historike. Më 1804 në Londër u themelua Shoqëria Biblike Britanike dhe për Vendet e Huaja. Kjo ishte një përpjekje tipike angleze si përgjigje kundrejt fushatave të Napoleonit, që përhapnin idetë e Revolucionit Francez. Anglezët nuk mund ta pranonin, që të eklipsoheshin në forcën për të dhënë mesazhe botërore me frymë perandorake, dhe përtërinë mesazhin biblik. Nga ana tjetër në kryeqytetin austriak ishte slloveni Jeremi Kopitari (1780-1844), një nga themeluuesit e filologjisë sllave, i cili për çudi nuk përmendet në “Fjalorin Enciklopedik Shqiptar”, ndonëse ka edhe dy punime për shqipen. Për shkakun se në Austro-Hungari përfshiheshin kombësi të ndryshme, nuk ndiqej politika e përndjekjes së kulturës së tyre, prandaj me vështrimin e tij të gjerë, ai ishte për lëvrimin e gjuhëve të sllavëve, vllehve dhe shqiptarëve. Si rrugën më të përshtatshme në gjendjen e kohës ai përcaktoi përkthimin e shkrimeve biblike, nëpërmjet të cilave do të përcaktoheshin alfabete për disa gjuhë ballkanike dhe do të përhapej shkrimi si domosdoshmëri për arsimin.
Pasi bëri një udhëtim në Paris, ku u këshillua për këtë nismë me baronin A. I. S. De Sasi, orientalisti më i shquar i Europës në atë epokë, Kopitari i shkroi atij më 10 gusht 1815 ndër të tjera: “duke lënë mënjanë vllahishten, e cila e ka tashmë një përkthim, por të keq, tri gjuhë të tjera janë të paprekura, kurse shqipja është ende pothuaj e panjohur… Mendoj se këta popuj janë të denjë për një Bibël më shumë, sesa fiset e egra të Amerikës Qendrore”. Tre muaj më vonë, në një Përkujtesë, Kopitari ka kërkuar: “Një variant shqip. Në këtë gjuhë interesante, që është mirëfilli ilirishtja e vjetër, misionarët romakë kanë përkthyer vetëm një vepër të dogmës me titullin Petrafidei”. Besoj se ka qenë fjala për “Doktrinën e krishterë” të P. Budit. Ai iu drejtua Shoqërisë Biblike në Londër me shpresën se do ta merrte nën drejtimin e vet përkthimin shqip. Shoqëria nuk kishte asnjë përvojë me shqipen. Prandaj çështjen ia përcolli në Rusi Robert Pinkertonit (1789-1850), i cili do të bëhej përfaqësuesi më i rëndësishëm i saj, duke i kërkuar që të shkonte në Vjenë për ta takuar Kopitarin. Nuk do t’i parashtroj hollësisht gjithë shtjellimet tejet interesante të kësaj historie si në një roman, sepse i kam dhënë në librin Përkthimi i Vangjel Meksit dhe redaktimi i Grigor Gjirokastritit, botuar më 2012. Shkurt, Pinkertoni erdhi në Vjenë më 1816, i rrahën çështjet me Kopitarin dhe e çuan nismën e tyre deri në duart e ministrit të famshëm Klemens Meternik, dominuesi i Kongresit të Vjenës, që përcaktoi rendin europian pas thyerjes së Napoleonit. Nga dokumentet përkatëse po veçoj vetëm këto thënie të Pinkertonit: shqiptarët flasin një gjuhë, që duiket se nuk ka asnjë afëri gramatikore me sllavishten, turqishten, greqishten ose latinishten. Shqiptarët janë afër 900 mijë banorë. Përkthimi mund të bëhet nga një njeri ose prej disa vetave në Ishuijt Jonianë. “Nga bisedat që kam pasur me disa shqiptarë të zotë këtu, nuk kam dyshim se mund të gjenden atje njerëez kompetentë për këtë detyrë. Në rast se kjo punë do të ndërmerrej, duhet të shtypet me shkronja të greqishtes, mbasi alfabeti grek, duke iu shtuar vetëm pak tinguj, është më i miri për të shprehur gjuhën shqipe”.
Këtyre thënieve të Pinkertonit u shtohen të dhëna të tjera, veç atyre që përmenda më sipër për shqiptarët. Ato ua kanë treguar Kopitarit e Pinkertonit shqiptarët intelektualë në Vjenë, të cilët u kanë treguar edhe anët prakltike për realizimin e projektit. Në korrik 1819 Pinkertoni mori pjesë në themelimin e Shoqërisë Biblike Joniane në Korfuz dhe në tetor 1819 nënshkroi me Meksin në Stamboll marrëveshjen për përkthimin.
Mirëpo befas në gazetën “Dita” të pak kohëve më parë, më 16 tetor 2024, lexova një titull bombastik: “Rrënjët e nacionalizmit shqiptar janë ortodokse” nga Bislim Islami. Që në kolonën e parë aty shkruhet: “Bibla e parë shqipe u rëalizua më 1814 pas kontaktit të Vangjel Meksit me francezët dhe me ca priftërinj ortodoksë në Ishullin e Korfuzit. Natyrisht që kjo ishte bërë për qëllime thjesht nacionaliste, që shqiptarët të mos kishin nevojë akoma për gjuhën greke për të komunikuar me zotin”. Janë pohime jo vetëm katërcipërisht të pavërteta, por tregojnë edhe një padituri të thellë të autorit për historinë. E para, asnjë Bibël shqip nuk është “realizuar” më 1814. Ky autor nuk e di se Bibla përbëhet nga dy pjesë të mëdha dhe në atë kohë flitej vetëm për Dhiatën e re. Bibla shqip u arrit të botohej vetëm më 1994 në Ferizaj. Po tërheq vëmendjen te fakti, se Bibla shqip e botuar ka 1750 faqe, demek kjo paska qenë e mundur të “realizohet” më 1814 në Korfuz!! E dyta, në prill 1814 Parisi u dorëzua dhe Napoleoni u internua në Elbë. Nga na dolën këta francezë në Korfuz, me të cilët më 1814 paska pasur kontakt Vangjeli për të bërë përkthimin dhe botimin e 1750 faqeve? E treta, asnjë prift grek ortodoks dhe kurrë nuk ka menduar për ta përkthyer Biblën shqip. E katërta, është qesharake të thuhet se ky përkthim do të ishte “për qëllime thjesht nacionaliste”. Nuk është dëgjuar ndonjëherë në botë një thagmë e tillë, që përkthimet fetare të bëhen “për qëllime thjesht nacionaliste”.
Pas kërkimeve në Londër më 1972 e kam paraqitur në një varg rastesh historinë interesante të librit të vitit 1824. Së pari botova në gazetën “Drita” një artikull në disa numra në shtator 1972; frëngjisht në Kolokuiumin e Insbrukut më 1972, botuar më 1977 dhe shqip më 2005; në revistën “Studime filologjike” nr. 3 më 1973; në “Studia albanica” nr.1, 1975; në “Fjalorin enciklopedik shqiptar” më 1985; në “Ylli” nr. 1 më 1991; në librin për V. Meksin më 2000; në librin për Kristoforidhin më 2005; në “Fjalorin enciklopedik shqiptar” më 2008; në revistën “Ilira” 2009-2010; në librin për Meksin dhe Gjirokastritin më 2012; artikullin në revistën “Art e trashëgimi”, nr. 7, 2016; në librin “Thesaret për gjuhën shqipe” më 2017; në artikullin e revistës “Pelegrini”, nr. 27, 2017; në “Libri shqip dhe veprimtaria protestante” më 2018; në librin “Udhëkryqet e Kristoforit dhe aventura e librit shqip” më 2021.
Megjithatë, mungesa e njohurive historike dhe mosnjohja e literaturës përkatëse mund të përligjen. Mirëpo në atë shkrim gazete të tetorit 2024 ka edhe pohime që janë në kufijtë e absurditetit. Aty thuhet: “Prandaj pyetja që ia vlen të shtrohet është se kush e shpiku i pari nacionalizmin tek shqiptarët”. Tashmë ka në botë një literaturë të gjerë për lindjen e kombeve dhe për nacionalizmin, por jo për “shpikjen” nga një njeri. Të paktën mund të lexohet libri i Erik Hobsbaumit “Kombet dhe nacionalizmi që nga 1780-a”, botuar shqip më 1996, ndërsa unë këtu nuk mund të riprodhoj një libër të tërë.
Por ka edhe më keq. Në atë shkrim paraqitet si tezë: “Mund të thuhet me siguri të plotë: nacionalizmi shqiptar lindi si një replikë ndaj nacionalizmit grek”. Me fjalët më të thjeshta kjo do të thotë, se po të mos ishte nacionalizmi grek, shqiptarët nuk do ta kishin nacionalizmin e tyre. Paraqita më sipër të dhënat dokumentare, se si në Vjenë kishte shqiptarë të vetëdijshëm për popullin, vendin dhe gjuhën e tyre që në fillim të shek. XIX. Kurse sipas asaj pseudoteze, shoqëria nacionaliste greke Filiqi Eteria, e cila u themelua një vit para se të vdiste Ali Pasha, na e paskësha frymëzuar pashanë e Tepelënës që të shkonte deri te përpjekja për t’u shkëputur nga sulltani dhe për të ngritur një shtet shqiptar. Gjërat janë vënë me kokë poshtë: ishte Aliu që me veprimet e tij të fuqishme i hapi mundësitë lëvizjes greke për pavarësi dhe ishin shqiptarët, pa mbështetjen e të cilëve as nuk mund të arrihej ajo pavarësi. Paska qenë fryma greke, që i bëri të vetëdijshëm arbëreshët e Italisë për rrënjët e tyre shqiptare dhe i nxiti për të ndërtuar edhe një lëvizje të tërë kulturore e letrare me frymë kombëtare. Jo po paska qenë ortodoksia, që e shtyu Daut Boriçin, i cili do të bëhej figurë qendrore e Lidhjes së Prizrenit, për të hartuar një abetare shqip në Shkodër. Kur e vizitoi Shkodrën më 1867 Aleksandër Tomsoni, përgjegjësi i Shoqërisë Biblike për Perandorinë Osmane, vajti edhe në shkollën e Dautit dhe e ka përgëzuar me çiltërsi “që ishte në krye të shkollës myslimane më të lulëzuar që kishim parë në Turqi”. Pas asaj vizite, ai ka arritur në përfundimin: “Nga ndjenja e fortë kombëtare, që frymëzon gjithë popullin shqiptar, shpresoj se me kohë dëshira për të lëvruar gjuhën e tyre kombëtare, madje pavarësisht nga konsiderata të tjera, do t’i shtyjë për të marrë Shkrimet e Shenjta shqip“. (nënvizimi është imi). Besoj se nuk ka nevojë për fakte dhe komente të tjera.
Duke parafrazuar dy radhë nga gazeta e mësipwrme, po them edhe unë: “Prandaj pyetja që ia vlen të shtrohet është se kush e shpiku i pari atë tezë për nacionalizmin te shqiptarët”. Nuk e ka shpikur ai autor. E ka marrë nga libri i autorit P. Mackridge, me titullin “Language and National Identity in Greece 1766-1976” (Gjuha dhe identiteti nacional në Greqi 1766-1976), botuar në Oksford më 2009. Po citoj fare shkurt nga faqja 188 e librit: “Rritja e nacionalizmit grek, që tërhoqi rreth vetes shumë folës të gjuhëve të tjera, solli përfundimisht lindjen e nacionalizmave rivalë në Ballkan, të cilët u shfaqën njëherazi si rezultat i ndikimit të nacionalizmit grek, por edhe si reagime ndaj tij.” Kemi të bëjmë me një rast plagjiature, e cila tashmë po bëhet e zakonshme te ne. Po nuk kemi nevojë për huazime pseudotezash me frymë të hapur filohelene nga autorë filohelenë.
Siç e kam dëshmuar kështu gjerësisht, shtysa për këtë sipërmarrje fatlume ka qenë pikërisht europiane, por ajo gjeti një truall të përgatitur pjellor mes shqiptarëve për t’u vënë në jetë. Prandaj po kthehem te rrëfimi për librin.
Meksi punoi në Stamboll dhe dorëshkrimi përfundoi më 1820. Ai e mori atë me vete në Selanik për ta rishikuar. Mirëpo në mars 1821 nisi kryengritja greke në Patras. Një kopje u dërgua në Korfuz për t’u rishikuar e shtypur, meqë atje ishte shtypshkronja e nevojshme. Këtë kopje e kam gjetur në Londër, e kam sjellë fotokopjen në Institutin e Gjuhësisë dhe e kam trajtuar hollësisht. Vangjeli vajti në zonën e luftimeve për të ndihmuar si mjek që ishte, por fatkeqësisht u vra më 1823. Pas disa rravgimeve, puna ra në duart e I. Laundzit në Korfuz, përgjegjësit të Shoqërisë Joniane dhe ai u kujdes deri në fund. Shoqëria Biblike nuk boton asgjë pa një redaktim të kujdesshëm. Për fat të mirë në atë kohë ndodhej në Korfuz Grigor Gjirokastriti, i cili kishte ardhur për të shpëtuar nga përndjekjet osmane, sepse ndonëse prift, edhe ai kishte marrë pjesë në kryengritjen antiosmane. Ishte një njeri me përgatitje të lartë, sepse menjëherë e kapi thelbin e punës së përkthimit e të redaktimit dhe e kreu me sukses. Në fillim të vjeshtës 1824 doli libri i shtypur prej 188 faqesh, sepse në kolona paralele ishte dhe teksti në greqishten e re.
Për herë të parë në gjuhën shqipe botohej një ungjill i plotë. Një gjë është jashtë çdo dyshimi: redaktimin dhe ndjekjen në shtyp të përkthimit të V. Meksit e kreu G. Gjirokastriti. Në titull nuk shënohet as përkthyesi dhe as redaktori, sespe në mënyrën më të natyrshme një botim i tillë për herë të parë në një gjuhë kishte nevojë të verifikohej në çfarë niveli ishte dhe si do të pritej nga lexuesit shqiptarë. I. Laundzi ndërmori hapa për këtë verifikim. Nuk do të citoj hollësisht se çfarë njoftojnë dokumentet, por mjafton të përmend, se një shqiptar që erdhi nga atdheu i ka thënë: “Gëzimi e kënaqësia e njerëzve ishin kaq të mëdha, sa kur bie dita që të lexohet Ungjilli i Mateut, ai lexohet rregullisht shqip nëpër kisha”.
Botimi i vitit 1824 pati rrjedhime me peshë. Ai ishte një provë me sukses dhe prandaj puna vijoi për gjithë Dhiatën e re. Një nyje e rëndësishme mbetej alfabeti sa më i përshtatshëm për shqipen. Laundzi nëpërmjet letërkëmbimit ka bërë një diskutim të gjatë me T. Platin në Londër dhe në maj 1825 arriti te një zgjidhje përfundimtare për gjithë librin. Atëherë vajti në shtypshkronjë dhe në torkën e bocave e shtypi alfabetin e shqipes. Kjo është e para tabelë e plotë e shtypur e alfabetit të gjuhës shqipe. Më 1827 doli gjithë Dhiata e re shqip, e cila pati rëndësi të posaçme për gjuhën shqipe dhe për njohjen e studimin e saj në shkallë europiane. Nuk do të përmend një radhë emrash, por mjafton të shënoj se Franc Bopi, që tregoi shkencërisht se shqipja është gjuhë indoeuropiane, zbatoi një alfabet me zanafillë te botimi i vitit 1827 dhe madje ka marrë prej tij shembuj, ashtu siç bëri edhe J. G. fon Hani, kurse J. Ksilanderi kishte ribotuar edhe një ungjill të plotë më 1835. Nga ky autor i fundit po sjell vetëm këtë pohim: “me këtë përkthim për gjuhën shqipe përfundon koha e dyshimit dhe e pasigurisë, përmes tij bota tjetër ka fituar një bazë të sigurtë”.
Vlera historike e përkthimit të bërë dyqind vjet më parë nuk ka humbnur edhe në ditët tona. Më 2016 është ribotuar Dhiata e re shqip e vitit 1827 edhe me transkriptimin në alfabetin e sotëm dhe e pajisur me shënime nga dr. Thoma Qendro. Pikërisht me rastin e këtij përvjetori nga Niko Stilosi është ribotuar në Korçë më 2024 Ungjilli i Mateut, bashkë me paraqitjen përkatëse dhe me riprodhimin e dorëshkrimit të sjellë prej meje.
Meksi dhe Gjirokaatriti me punën e tyre bënë një hap vendimtar në lëvrimin e shqipes letrare dhe janë paraardhës të rilindësve në këtë fushë. Rilindja e bëri popullin shqiptar me libra.
