Nga Bedri Islami
Të lodhur nga rruga, ndoshta duke e ditur se një ditë do të ndaheshin mes shteteve, goranët arritën të fundit te Zoti. Njeriu nga Gora shikonte se si po largoheshin të tjerët , pasi secili kishte marrë nga Zoti diçka nga të mirat e kësaj bote. Zoti u habit. Ky njeri nuk ngjante me të tjerët. Ndoshta nga që vinte prej një vendi ku dielli lindte dy herë, e po dy herë shfaqej hëna. Zbërthe lyer nga dielli dhe i rreshkur nga lëkura, si të përhantë, flokët ngjyrë gruri të tejpjekur, midis të kuqes dhe të verdhës , e prape me ëndërrim në sytë e tyre.
– Nga vjen?, – e pyeti Zoti.
– Vij nga fundi i botës, – i tha ai, – nga Gora.
“Erdhe vonë, unë i ndava gjithë të mirat që kisha.”
“O Zot, unë bëra nëntë ditë dhe nëntë net rrugë deri te oborri yt, mos më kthe duarbosh.”
Zoti hodhi sytë nëpër oborr, mori një gur dhe ia dha: “Këtë kam dhe po ta jap me gjithë zemër, ndoshta pak gjëra do të keni në jetë, por gurët e maleve tuaja do t’i doni shumë”.
Kështu fillojnë legjendat e Gorës… “Vallëzim me hënën” është libri më i ri i shkrimtarit Namik Dokle.
Përherë e kam pasur bindjen se bukuria është një ndijim fizik – diçka që ka të bëjë me tërë trupin tonë – por edhe përjetim i shpirtit. E bukura nuk është fryt i meditimit, i çastit të shkuar apo diçka e prodhuar në të kaluarën. Nuk ka rregulla të caktuara për të mbërritur te e bukura. Ne e ndjejmë në mënyrë të befasishme bukurinë, ashtu si ndjejmë edhe praninë e poezisë. Mirëpo, kur e bukura dhe prania e poezisë bëhen bashkë, si të thuash, vazhdim e plotësim i njëra tjetrës, atëherë kemi një libër të tillë, i shkruar si në përrallë. Legjendat e Gorës duken si të dala nga thellësia e tokës, krejtësisht natyrore dhe magjike, thellësisht të bukura dhe marrëzisht njerëzore, të pakapshme si ëndrra dhe reale si vetë gjithë ajo krahinë që po na zbulohet si një magji e harruar, me njerëz të paqtë, me vajzat që dalin mbrëmjeve te portat e shtëpive, një traditë qytetare e hershme dhe, me siguri, pagane dhe i një komuniteti disi heretik, ndoshta ngaqë edhe të parët e tyre, duke qenë bogomilë, të përndjekur nga Kisha zyrtare e Ballkanit, ndryshe nga të tjerët besonin se ka dy Zotë, njëri i së mirës dhe tjetri i së keqes.
Legjendat, ndoshta më shumë se të vërtetat, e kanë magjepsur gjithnjë njerëzimin. Nëse nuk e ke dëgjuar thirrjen e legjendës, nuk ke për të dëgjuar asgjë tjetër. Netët e legjendave janë të panumërueshme. Është pafundësi bota e tyre, ashtu si në një mijë e një zërat e tyre, mund të dallosh atë që ke më për zemër, legjendat që kanë lidhje me vendin tënd, me çastet e shndërrimit të së vërtetës në një realitet tjetër, që, edhe ashtu është përsëri i besueshëm, legjendat janë të dashura përgjithmonë, por edhe një ditë, ashtu si dashuritë e mëdha. Legjendat i duam gjithë jetën.
Legjendat janë toka e mëngjesit e jetës sonë. Janë edhe toka e mbrëmjes. Ata janë në fillesën e jetës dhe në perëndimin e tokës së mbrëmjes së jetës sonë.
Namik Dokle na ka sjellë një magji poetike. Të rrallë. Të veçantë. Mistike dhe të besueshme. Të afërt, aq sa të zihet fryma herë pas here. Mistike dhe reale. Të pazakontë, e përsëri të njohur. Nganjëherë më dukej se po kaloja në caqet e “një mijë e një netëve” e, herë tjetër, takohesha me rrëfenjat e Mitrush Kutelit. Kisha ndjesinë e poezisë, por edhe të pikturës. Isha i dyzuar, mes asaj që kisha lexuar në romanet e tjerë të Dokles dhe misterit që po më shfaqej. Bota ka rendur pas legjendave. Të luftës, të dashurisë, të udhëtimit, të krimit, të murimit, të urave, të kalimit të detrave e, përsëri, luftës dhe gjakut. Dokle ka mbledhur e ka sjellë legjendat e jetës, pa asnjë lloj besëtytnie, të natyrshme, të një çasti, legjenda jetime, por me të drejtën e mbijetesës së pavdekshme, dhe, pa asnjë dhimbje tragjike. Është e çuditshme se si në atë krahinë malore, ku mbijetesa është guri i provës dhe në atë vend dhuratë nga Zoti, prej të cilit nuk i ndahet zemra, ata kanë legjendat e tyre lirike. Më shumë për dashurinë se sa për luftën, për jetën se sa për vdekjen, për viktimat më shumë se për heronjtë, më shumë për vajzat që presin çastet e dashurisë se sa për dhimbjet tragjike të ndarjeve. Çuditërisht, ashtu si mund të pritej nga malet, nuk ka kalorës, as çaste murimi të pafund, ura që ngrihen dhe bien, pabesi dhe gjurmë gjaku. Legjendat e Gorës janë më shumë se gjithçka tjetër të jetës, dashurisë, gëzimit, dëshirës; janë jetësore deri në marrjen e frymës, të dashura si çastet e takimeve dhe puthjeve të para, të paharruara, ngaqë përbëjnë pjesë të jetës, dhe, aq poetike, sa që mendon se më parë se të tregohen, ata janë kënduar.
Në vitet e fundit, vlerësimi për njerëzit dhe për ngjarjet ka ndryshuar fort shpesh. Kanë rënë idhuj të rremë, janë ngritur të tjerë – po ashtu të rremë e të përkohshëm -; janë rikthyer të harruarit, të dëbuarit a të lëçiturit. Fjalët na kanë mbetur në mes; mendimet dhe ndjenjat tona, dashje pa dashje, i janë nënshtruat trysnisë së rrethanave, kanë pasur çastet e tyre të shpërthimit; herë kemi qenë të vonuar dhe, më së shumti të vetëmënjanuar. Koha që po kalojmë lë pak dëshmi të gjalla, ndërsa e shkuara kërkon haraçin e saj.
Legjendat janë ndryshe nga koha. Ata nuk janë të harruara, vetëm moshohen dhe, ashtu si vera e mirë, bëhen më të dashura. Legjendat e Gorës janë të tilla. Ata janë ruajtur nga të moçmit, nganjëherë në legjendat e tyre ata janë zonja 300 vjeçare, që kanë rrahur me mençurinë e tyre gjithë rrugët e botës, kanë prekur dhimbjet e tërë brezave dhe kanë njërën pjesë të jetës andej, e pjesën tjetër këndej, nga ne. Janë të dykohëshme. Të dyzuara. Pjesë e botës së këtejshme dhe të andejshme. Me legjendat e Gorës mund të bashkëjetosh. Të habitesh. Të rikthehesh. Të duash. Të të duan. Goranët vijnë nga fundi i botës, thotë legjenda e parë e sjellë në këtë libër. Të ngulur diku poshtë, buzë lumit. Legjenda thotë se atyre u ra një sëmundje e bezdisur, që ua rriste gushën, sidomos vajzave të bukura dhe grave hijerënda. Kur lexoja legjendën e parë të këtij libri mendoja se nuk kishte qenë një sëmundje e zakonshme, që vinte nga ujët e dëmshëm. Ishte mungesa e ajrit, e shtrirjes së vështrimit të tyre përtej një grope, mbyllja mes maleve, në humbëtirën e tyre, të vetmuar, me pak diell e, ndoshta, aspak hënë.
“Paska edhe një botë tjetër”, tha njëra prej grave që ishin nisur të kërkonin ujët e mirë, për të bekuar jetët.
Dhe kjo botë tjetër kërkonte legjendat e saj, duke u nisur nga ajo e para, e Njeriut nga Gora, që e gjeti sofrën e Zotit të ngritur dhe mori prej tij si dhuratë, gurin dhe dashurinë për malet. Në atë fund grope ku ishin vendosur së pari, nuk do të mund të kishin as mall, as dashuri, as lule, as Borjen me bredha dhe burime të shumtë, e, në fund, nuk do të kishin as legjenda.
Një popull pa legjenda është një popull i harruar, i braktisur. Pa emër dhe, në të njëjtën kohë, pa poezi.
Legjendat e Gorës, ashtu si edhe dashuria, kërkojnë afërsi. Afërsi njerëzore. Të kapshme dhe të pakapshme. Reale dhe fluide. Të pazhurmshme.
Një i mençur i tha goranëve që vuanin nga një sëmundje e panjohur dhe se mund të shëroheshin të gjithë, kur të gjenin dhe të ngrinin shtëpitë në një vend ku dielli lind dy herë dhe hëna fshihet dy herë çdo natë. Ku do e gjenin? Burrat iu nënshtruan dënimit hyjnor. Të lodhur morën rrugën drejt vendbanimit që ishte bartur me mallkimin e sëmundjes. Gratë nuk hoqën dorë. Kur një mëngjes dolën rrëzë të Majës së Zezë, vunë re se dielli që e kishin parë pak më parë, ishte zhdukur. Vrapuan më tutje dhe, sapo kapërcyen një rragam, panë diellin që po lindte përsëri midis dy majave, mbi kurorat e aheve. Nuk pritën natën për të parë hënën. Aty ngritën shtëpitë e tyre.
Të duket si pjesë e Zanafillës. Në fillim ishte lugina. Pastaj njerëzit. Dita e parë. Pastaj dielli që mungonte. Dita e dytë. Hëna që nuk dukej, dita e tretë. Shfaqet sëmundja te burrave, por më e rëndë te gratë. Gusha u varej. Dita e katërt. Tri gra vendosën të ndryshonin jetën. Pas tyre burrat. Dita e pestë. Burrat e pranuan atë që e quanin mallkimin e jetës së tyre dhe vendosën të kthehen në luginën e mbushur me enigmën e sëmundjes. Të hidhëruar. Kokulur. Nëse Zoti kishte vendosur kështu, ata do të bindeshin. Dita e gjashtë. Tri gratë – djallushe të mira – nuk u bindën. Ata u ngjitën të gjenin vendin ku dielli lind dy herë çdo ditë dhe hëna fshihet dy herë çdo natë. Kur e gjetën, vendosën të qëndrojnë aty. Burrat u bindën. Dita e shtatë. Kishin ngritur një botë. Nuk kishin lënë për vete asnjë ditë pushimi, ndaj goranët njihen si punëtorë të mëdhenj, ndërsa vajzat e Gorës si më të bukurat e dheut, që dilnin, në mbrëmje sokakëve duke pritur dashurinë.
Pastaj ngritën “Trininë e tyre të Shenjtë”. Me pëshpëritjet e Majkës –nënokes shumëqindra vjeçare – për gjërat që ajo dinte për të dyja jetët dhe për të dyja botët. Me shpirtin frymë dhe ëndërr. Që del dhe shëtit nëpër botë, takon të gjallë dhe të vdekur, bisedon me të njohur dhe të panjohur…, dhe, në mëngjes, të duket sikur ke parë ëndërr. Nganjëherë shpirti i njeriut, në legjendat e Gorës, shkon deri te yjet, dhe ky është shpirti i atyre djemve apo vajzave që kanë rënë në dashuri me ndonjë yll të qiellit.
Që në romanet e parë të Dokles kam pasur përfytyrimin tim për njerëzit e Gorës. Tani, te legjendat e saj, gjithçka më është kthyer në bindje. I kam përfytyruar ato me fytyrë të butë dhe të menduar, me vajzat me flokë të dallgëzuar dhe të mëndafshtë, burrat me lëvizje të prera, djemtë e rinj ëndërrimtarë zemërbutë, tek të cilit çastet e ngazëllimit të bujshëm këmbeheshin nga trishtimi i thellë. Me fjalë që fëshfërinin si gjethet, disi fluturake, me shpirtin që shkon e gjallesat që fluturojnë, ndaj në Gorë thonë “fluturoi shpirti”. Çfarë është më e rëndësishme, me njerëz që nuk dinin ose nuk donin të gardhonin botën e tyre të brendshme prej njerëzve me të cilët kishin të bënin.
Nganjëherë e mendoj si një krahinë pa armë, ku të keqen e mundnin me fjalë dashurie, të zgjedhura, ku rreptësia fillestare e rinisë zbutet gjatë kalimit të viteve në fytyrën e tyre. ME keqja mundet me gurin e qemerit që i mungon urës, që mjeshtri të mos ia shesë shpirtin djallit; me këngët e egra, si humnera ku rron; me mallkimin e Pashait; me kështjellën që ndërroi emër dhe kurrë më nuk e quajtën Kështjella e Sulltanit, por kështjella e Vajzës; me zemërimin e qiellit; me Dervishin e Kolshit, që i fliste lumit dhe Zotit në të njëjtën kohë, dhe, si duket, përmes ujërave përcillte fjalët e duhura; me Urinë e Parë, kur gratë shitën edhe florinjtë me të cilët zbukuronin ballin; me Urinë e Dytë kur fshatrat e Gorës u braktisën dhe me pllakosjen e Urisë së Tretë, kur shumë burra dhe gra u nisën nëpër botë për të kërkuar bukë. Dhe, pas leximit të legjendave, më duhet të pranoj se e besoj se Majka ishte 300 vjeçare dhe se, vërtet, tri gjëra ia prishin jetën njeriut: e liga, frika dhe turpi.
Gora e Legjendave, njësoj si ajo e vërteta – pra, Gora e ëndrrave dhe Gora e përditshmërisë – të këndell të bësh art. Të josh. Të mahnit. Është e tejdukshme. E prekshme. E qetë, e ashpër. Naziqe, e sertë. Rimëshirim dhe zhdukje. Ankth dhe shpresë. Me besimin e pafund se “mali ynë dhe Zoti janë një”, të bind se, “kur të dalësh në majë, te Kroi Tanzot, ke takuar perënditë”.
Ndoshta as vetë Namik Dokle nuk është kurdoherë në gjendje të thotë se ku përfundon legjenda dhe ku fillon krijimtaria e tij. Legjendat, për të riardhur, kanë pritur Doklen, të cilat i ka mbledhur në vite, pjesë e kujtesës së tij.
Legjendat e Gorës, si nga një botë përrallash, nuk japin shpjegime nga kanë ardhur, se çfarë bëjnë; ata janë, në të njëjtën kohë, të përgjegjshme si njerëzit dhe të papërgjegjshme si perënditë. Ndoshta, ngaqë janë legjenda të maleve, vijnë nga lartësitë, për të zbritur drejt të prekshëmve – të kësaj dhe të asaj bote -, si thesaret e fshehura, të cilat, në këtë rast, ka qenë shumë e rëndësishme se kush i zbulon dhe i risjell. Legjendat kanë gjetur shkruesin e tyre më të mirë. Nëse legjendat kanë zënë hapësirën e duhur, edhe pse nuk shihen, ata u bënë të dukshme nga krijimi kaq mjeshtëror, do të thoja vazhdim i asaj që ka mbledhur, duke gjetur fjalët e duhura, në rendin e duhur, për të pasur botën e tërë të legjendave.
Nuk e di se si ia ka arritur kësaj, por, ja që ia ka arritur.
Të risjellësh legjendat, pa u bërë mohues i tyre, është një punë e jashtëzakonshme. Nga më të pamundurat. Për shumë shkaqe, njëra nga të cilat ka të bëjë me vjetërsinë, me kohën që i kanë qëndruar. Duhet të njohësh shpirtin që i ka krijuar – gjëja më e vështirë – sepse janë enigmat e kohës në mes; të jesh rritur mes tyre, sepse kjo ka qenë koha e yjtë e jetës tënde dhe nuk duhet humbur shkëlqimi i saj; të dish të vërtetën se, këto legjenda, të cilat ndërfuten te njëra tjetra, krijojnë një efekt të mrekullueshëm, një lloj marramendje si pafundësia.
Namik Dokle na ka sjellë librin e legjendave të Gorës, në të cilin ëndrrat vihen një mbi një, degëzohen dhe shumëfishohen. Koha e tyre e pafundme ndjek udhën e vet. Ai i është përkushtuar me një kujdes të jashtëzakonshëm studimit të legjendave, gërmimit në thellësi të shtratit të tyre, si një akt besimi. Ai ka krijuar hapësirën e tij, përmasat e saj i ka mbrujtur me shumë dashuri dhe përkujdesje, dhe, kur i lexova për herë të parë, më është kujtuar një thënie e hershme, sipas së cilës – duke ia përshtatur legjendave -, të kalosh nga një legjendë në tjetrën është njëlloj si të flesh në një dhomë, por në shtretër të ndryshëm.
Besoj se ne, mëkatarët e zakonshëm, herë – herë kemi ndjesinë se jetojmë në një çast të jetuar tashmë, në një jetë të mëparshme. Ndaj, disa nga legjendat e sjella nga Dokle na duken si të jetuara nga vetë ne, na duket se një legjendë apo një tjetër ka qenë e tashmja e imja, ka qenë shumë herë e jona dhe e tillë do të jetë pafundësisht.
Ata janë po aq ireale, sa edhe të prekshme. Të besuara dhe të pabesuara, në të njëjtën kohë, megjithëse gjithçka të shtyn drejt besimit. Të rrëfyera kaq mjeshtërisht, bëhen të besuara. Na duket se legjendat na bëjnë të kuptojmë se bota është dukje, ëndërr, ndërsa jeta e kundërta e tyre, zhgjëndërr.
Namik Dokle ia ka arritur kësaj. Ai është mjeshtër i fjalës, e, kur është fjala për vendlindjen e tij, bëhet i pazakontë. Kreshpërohet, do të thosha. Më ka bërë të mahnitem pas bukurisë së legjendave. Është e pamundur që secila legjendë të mos përmbajë diçka të mrekullueshme. Ndoshta ky libër lindi si një rastësi, përmes bisedës së autorit me botuesit e tij në Spanjë, por ka fjetur gjatë në shpirtin e tij dhe ka pritur çastin të zgjohet. Ndoshta kjo ka qenë koha e duhur e këtij zgjimi. Të gjitha gjërat duan të qëndrojnë në llojin e tyre.
Një libër përmes një dhimbje, që nuk merret dot me mend, dhe, njëkohësisht, përmes endjes së pafund të krijimit; iluzion i gjatë ka qenë ardhja e tij, njëjtë si ardhja e mëngjesit në humbëtirën ku ishin vendosur para shekujsh të parët e tij, duke kërkuar vendin ku dielli lind dy herë. Herë pas here legjendat më janë dukur si pasqyra e dridhshme e yjeve të ngrirë mbi dëborë, që presin gjatë çastin e shndërrimit në dritë; e, po kaq herë si shpërbërje e hijeve që të afrojnë dritën.
Libri i legjendave të sjell iluzionet optike, po aq sa edhe besimin se duhet të jesh i denjë për të risjellë legjendat e jetuara aq gjatë; ata kanë yllëzimin e tyre, por edhe magjinë. Janë mit dhe shkëlqim në të njëjtën kohë; të prekshme dhe të paprekshme, vizion, ëndërr dhe na kujtojnë miqtë që nuk mund të na mungojnë, edhe pasi nuk janë më mes nesh.
Nganjëherë legjendat e Gorës janë të pakapshme nga mendja jonë, por, duhet të pranojmë se, duke qenë diçka që jeton nga vetvetja, janë edhe jashtë ne të tjerëve, që nuk i kemi ditur, nuk i kemi dëgjuar, e përsëri na duken të njohura.
Namik Dokle na i ka sjellë të gjitha legjendat me shumë dashuri, përmes fjalëve të zgjedhura, i ka trajtuar, do të thosha, me shenjtëri. Ka rizgjuar mendje të shumta, anonimë që të magjepsin. Niçe shkruante se hëna është një murg që e sheh me zili tokën, ose një maçok që ecën mbi një qilim yjesh. Legjendat të ndjellin pikërisht këtë magjepsje; në rrëfenjat e Dokles, ato të duken si brishtësia e një hëne, që ecën në përjetësi, duket e zhduket, veçanërisht në këtë krahinë ku ajo ka të drejtën të duket dhe të zhduket dy herë gjatë natës.
Poezia është shprehje; poezia e Dokles, tek legjendat, është edhe përtej saj. Është mall, përkushtim, është gjuhë amtare, është heshtja e fushave të lëna në vijën e kufirit, ku nëna e tij, pas gardhit, kishte dy motra të martuara, të cilat nuk i takoi kurrë më në jetë; është gjerësi dhe gjelbërim.
Poezia në Legjendat e Gorës është diçka që ndjehet. Në këtë libër, shfaqet. si thoshte dikur Platoni, “e lehtë, flurore dhe e shenjtë”. Nganjëherë legjendat janë tunduese, që të dish më tej, sikur të ishte fjala për ngjarje të vërteta, mbi të cilat nuk mund të vendosësh asnjë epitaf. Namik Dokle i ka bërë të gjalla, i ka sjellë si kujtime fëmijërie, trajta njerëzore, shumë njerëzore. Mikpritëse dhe besnike. Si një dritë hëne mes mugëtirës, një dritë pluskuese.
* * *
Do të ndalem më gjatë në njërën nga legjendat, “Vallëzim me hënën”, e cila mua më ka tërhequr jashtëzakonisht, që në leximin e parë. Ndoshta jam i gabuar në përzgjedhje, por, për të përligjur tërheqjen time, po sjell fillimisht atë që thoshte Majka, 300 vjeçare, që dinte çdo gjë të kësaj bote:
“Prej 300 vjetësh, qëkur linda unë, djemtë kanë bërë dashuri me vajzat, në dritaret e tyre. Tani ky kufi e ky shtet dhe ushtarët e tij nuk i lejojnë djemtë të dalin natën e të shkojnë te vajzat. A ka çmenduri më të madhe?!”.
Gurë e shkrepa është Gora, thoshin deri në shtatë krahina të largëta, por e ka shpirtin e butë si revania që bëjnë dhe e thithin sherbetin pa u ndjerë. Por vetë goranët thoshin se çdo karvan që erdhi na shtoi diçka: i pari na shtoi bukurinë, i dyti mendjen dhe i treti ne forcoi zemrën. Një fshat, ku ishte legjenda e tri vajzave që kishin rënë në dashuri me yjet, me tri yje në të vërtetë, dhe në një natë si ajo, kur hëna po derdhte qumësht floriri, ata dolën në livadh, u zhveshën dhe e zbritën hënën për të vallëzuar bashkë me to.
Leonardo da Vinçi , në traktatin e tij të njohur për Artet do të shkruante se në çdo pikturë është poezi. Ai e ndjente këtë.
A është e mundur që, përmes një poezie – në këtë rast, legjende – të risillet një pikturë e njohur?
Në çastin e parë, kur lexova legjendën e Vallëzimit me hënën, befasisht, ndoshta nga nënvetëdija ime, më erdhi në mend piktura e njohur e ndër më të shquarve piktorë italianë të Rilindjes, Sandro Botticellit, “Lindja e Venusit”.
Miti i vjetër përshkruhet në terma modernë në një skenë idilike, të mbizotëruar nga ritme dhe ekuilibra të llogaritur me zgjuarsi, linjat harmonike, profilet elegante, valëzimi i tri shtojzovalleve, do të thoshin në Malësi, në një fillim muzgu, disi të errët, në hapësirën e krijuar me raportet dritë – hije. Është një nga veprat më të famshme të artistit të Rilindjes italiane, e krijuar në harkun kohor 1477 – 1485, dhe vazhdim i kryeveprës tjetër “Pranvera”, thuajse e së njëjtës periudhë. Është vendosja e Venerës në kopshtin e dashurisë, pikërisht në çastin pas lindjes nga shkuma e detit në brigjet e ishullit të Qipros, e shtyrë nga bashkimi i erërave të Zefirit dhe Auras. Më shumë se gjithçka tjetër është alegoria e dashurisë, forca lëvizëse e Natyrës, personifikim i Venusit qiellor, e tokësor njëkohësisht, bukurisë pa zbukurime të shpirtit.
Në legjendën “ Vallëzim me hënën” të Gorës, sjellë kaq mjeshtërisht nga Namik Dokle hasim tri perritë, që ndryshe nga fshatrat e tjerë, në Gorë i njohin me emër. Ishin vajzat më të bukura të gjithë Gorës e u kishte shkuar zëri edhe tej e mbanë nëntë bjeshkëve. Është një legjendë që ka vetinë jo vetëm të lexohet, por edhe të shikohet. Unë e kam “parë”. Kam “parë” Ilinën e Shishtavecit, Jelicën e Brodit dhe Borjanën e Borjes, që, kur vallëzonin, dheu nën këmbët ngazëllente; lulet e livadhit, ku shkelnin ato, gjallëroheshin e shumoheshin; krojet e bjeshkëve e shtonin gurgullimën dhe i pëshpëritnin të ëmbla barit. Çuditërisht, gjarpri dilte nga guri për të dëgjuar këngën e tyre.
Një ditë, kur ato po kërcenin te lëmi i Vejselit, u foli hëna. Ata e ftuan në valle, por ajo u vuri kusht që t’i bënin një palë rroba Gore, që edhe ajo të zbukurohej me to. Dhe e lanë të kërcenin natën, kur hëna të ishte e plotë.
Shkrepat e livadhet e Gjallicës morën ngjyrë floriri, ndërsa retë mbi Kallabak u bënë floknajë argjendi. Nuk i bënë dot rrobat e Gorës për hënën, ndaj ajo u tha: “Epo mirë, lakuriq unë, lakuriq edhe ju!”.
Ka net të bardha, kur është e vështirë të përcaktohet se nga cila anë vjen drita që aq shumë të sjell ngazëllimin në shpirt dhe të rrëmben në enigmën e dritës së saj. Perritë e Gorës filluan të vallëzonin lakuriq pa e çarë kokën nëse do të ulej hëna apo jo. Të bukura, shtojzovalle, të dalë nga fryma e shpirtit, erëndira, më shumë ëndërr se të vërteta, shpirt lira dhe nuk dihej, nëse ishin muzg mbrëmje apo agim mëngjesor. Hëna u ul në kurorën e blirit dhe drita e saj u derdh si ujëvarë argjendi mbi vajzat, mbi kurmin e tyre; hëna e ndjeu veten ngushtë, ndjeu se iu mpak drita, prandaj u ul gjithnjë e më poshtë, deri sa ciku në shtatin e tri perrive.
Vallëzuan së bashku katër hëna. Tri hënat e Gorës dhe hëna e qiellit të lartë. Drita, pabesueshmërisht, e ngrohtë u derdhej në supe. E ngrohtë, e ëmbël, hënore.
Kur u kthyen në shtëpitë e tyre, secila u përball me të njëjtën pyetje:
“Ku ishe gjithë natën?”
Zbritëm hënën në tokë dhe hodhëm valle me të!”, – ishte e njëjta përgjigje në tri fshatra të Gorës. Atëherë njerëzit thanë të çmeritur:
“Na qenkan përhënur vajzat!”
Vështirë të mendohet një përfytyrim i tillë poetik. Është e pabesuar përfytyrimi i kësaj legjende. Sa herë që e kam lexuar, aq herë kam qenë – e vazhdoj të jem – i mahnitur.
Mendoj se kush kishte qenë ai njeri, aty, buzë vatrës, që për herë të parë kishte sjell një legjendë të tillë, e pashoqe nga lirizmi, shpirti dhe liria.
Një legjendë, që më kot të kërkohet tjetërkund një e njëjtë. Fuqia e saj përvëluese është e mahnitshme. Përfytyrimi ndaj saj është magjik: vajzat që valëzojnë me hënën, në dritën e saj, ngjyrë argjende, apo në të kuqen e shegës së pjekur në vjeshtën e fundit, të përkojnë me thënien e dikurshme të Pasternakut, se poezinë mund ta kërkosh edhe në barin e njomë, në fërfëllimën e zogjve e në çastet e lumtura.
Mënyra se si e ka sjellë Namik Dokle është tronditëse, jo vetëm për fatin e tri perrive, që bënë të pamundurën, sollën hënën në tokë të vallëzonin së bashku, lakuriq, por, mbi të gjitha, për jetën që përcjell natyrshëm, për tri vdekatarë që mbijetuan në kohëra, që, përmes kësaj legjende, të duken si yje që zbresin, befas zgjerohen e shtrihen në formën e një qyteti drite në tokën e errët e plot braktisje.
Është një kujtesë e pasosur. Shkrimtari Dokle e ka tejkaluar veten; ajo që është jashtë tij është më e pakët se ajo brenda tij. Të duket se te oborri gurëndjellës i fëmijërisë së tij janë ende ata të vendosur në qoshet e themeleve; ëndrrat, që, si pije drite janë ruajtur në bute nate.
Të gjitha legjendat e këtij libri janë mbresëlënëse, nganjëherë tronditëse, herë pas here më janë dukur si ëndrra që mbështjellin trupin tërë plagë, por edhe dritëzojnë çuditshëm, sa që bëhen të reja në stërlashtësinë e tyre.
* * *
Koha kur e kam takuar për herë të parë Namik Doklen është e largët. Ndoshta 5 dekada më parë. Koha është vazhdimësi. Nganjëherë dëshiron të rikthehet në disa çaste apo vegime të veçanta. E thënë në një mënyrë tjetër, ideja e së ardhmes i përgjigjet dëshirës sonë për t’u kthyer te burimi.
Ka disa vite që Dokle kthehet te burimet e shumta të tij. Është ajo që mund të quhet vrulli i tij jetësor.
Letërsia e sotme nuk mund të kuptohet pa romanet e tij. Edhe librin e tij të fundit e shoh si pjesë të një romani, kapitujt e të cilit kanë dalë nga butet e kujtimeve të hershme të tij, por që, mjeshtërisht u ka dhënë dritën e argjendtë, që aq mirë e ka për zanat.
E kam besuar gjithnjë Namik Doklen.
E besoj me të njëjtën forcë!
Lexoni ca lajmin pasardhes – Lyl Basha do te shkrije 300 miliard Euro asete te Rusise per te rimekembur Ukrainen!
Sikur tja thone Putinit, me siguri do ja prese ato financimet ruse per te cel;at eshte akuzuar edhe ne faqet e Dita qe tashme qe Lyli eshte bo “Personazh pozitiv” me VKM, ja heq mundesine e komenteve kesaj “perles” tij me 300 miliarde Euro
Goranët janë njësoj si shqiptarët e Rahovecit dihet se Bizanti për rivalitet ndaj Romës lejoi fise nga Azia qëndrore të vendosen në Ballkan Bullgarët ishin të parët ata u toleruan nga arbanasët se edhe vet ishin ortodoks bullgarizimi i shqiptarëve fillon me shfaqjen e hegjemonizmit rus por këti goranit dhe shum tjerëve i preferojmë ADN kur dihet se sa shqiptarë kanë kaluar në sllavë
Shkrimi është letrar, por goranët duhet të dinë historinë e tyre dhe kjo është më e rëndësishme. Dihet që thrakasit e humbën gjuhën e tyre pas shekullit të VI dhe filluan të flasin sllavisht. Një zhargon sllav ndodhet edhe në Shishtavec, por më shumë në pjesën e krahinës gorane në Kosovë. Profesori Zef Mirdita ka shkruajtur: “ Dijetari gjerman Gottfried Schramm, shpreh mendimin se përhapësit e krishterimit ndër shqiptarë janë besët, një fis thrakas që ka jetuar në trekëndëshin e sotëm kufitar: Bullgari, Maqedoni dhe Serbi… në fillim të shekullit IX, u detyruan të shpërngulen nga treva e tyre – territori në mes të malit Orbelos dhe Haemus – dhe u vendosën në trevën veriore të Shqipërisë së sotme.” Zef Mirdita dhe Moikom Zeqo e kanë argumentuar shkencërisht se kjo teori e Shramm-it nuk qëndron për sa i përket krishterimit, sepse ka dokumenta nga Vatikani që Krishterimi ka qenë më i herëshëm në Shqipëri. Por, goranët duhet të studjojnë se ku është bazuar Shramm-i për këtë lëvizje popullsie të detyruar nga që nuk duronin shtypjen e feudalëve bullgarë, duke ardhur në atë zonë. Feja është ndruar më vonë pas ardhjes së turqëve, ashtu sikurse u veprua edhe në zonat e tjera të Shqipërisë. Për mendimin tim, goranët janë thrakas që afrojnë më shumë me shqiptarët se sa bullgarët dhe është për të ardhur keq që për interesa vetjake disa goranë kanë marrë pasaporta bullgare duke u paraqitur si bullgar, përfshi edhe vëllain e z. Dokle.
Futja pordhes se te erdhi koha!
Ketu u katandis letersia shqipe. Majtas Dokle, djathtas Mustafa e kompani shpellaresh!