Nga Fatos Puto
Botuar në DITA
Ishte mesi i viteve 70′ kur mora emërimin si mësues në Pukë. Isha 22 vjec dhe s’kisha udhëtuar ndonjëherë në malësitë e veriut. Së bashku me disa shokë të mi si Theodhori Loli, Petraq Qurku, Dhimitër Doko, etj.,u nisëm nga Gjirokastra me autobuz në drejtim të Tiranës dhe, të nesërmen, drejt Pukës. Një vend që na la përshtypje me bukuritë, natyrën, ujërat e kaltër, malet me pyje të dendur dhe gjelbërimin e mrekullueshëm, por edhe me rrugët e frikshme, lartësitë mbresëlënëse, honet…Mbërritëm në qendrën e qytetit dhe, me ankthin e padurimit, u drejtuam në seksionin e arsimit për të mësuar se ku do ta nisnim punën. Mua më kishin caktuar mësues në fshatin Tuç të Pukës, dikur zonë e Mirditës, 50 minuta me skodë larg Fushë Arrësit, distancë kjo që, po të bëhej me këmbë, zgjaste rreth dy deri dy orë e gjysëm. -Je me fat-më tha shefi i seksionit të arsimit, Pashk Leka. -Tuçi është një zonë me dy qendra të mëdha punëtore: “Sharrat dhe “Miniera e Bakrit”. Kështu që problemin e ushqimit do ta kesh të zgjidhur në menxat e punëtorëve. Kishte të drejtë pasi disa shokë të mi, te caktuar në zona të thella si Iballë, Berishë e Epërme etj., por edhe në fshatra jo shumë të largët, ishin të detyruar të gatuanin vetë ne kushte të mundimshme. Pas sistemimit në një prej barakave të sektorit të sharrave zura radhën në menxë për të drekuar. Dy prej sharrëtarëve, të nodhur para meje, po bënin porosinë që ishte e njëjta. “Dy gjroshë me t’lyn, pilaf dhe gjys’m buket”. Unë për vetë porosita fasule dhe mish. -Vetëm e dua mishin pa t’lyn (dhjamë) – i thashë Aliut, kuzhinierit. Ai qeshi dhe tha: “O mësues, shyqyr që m’ka ardhë një klient i veçantë, pasi këtu t’gjithë dun mish me t’lyn, për shkak të punës së randë që bajnë”.
KOHA E LIRË
I sjell në kujtesë edhe sot dimrat e ftohtë dhe dëborën gati gjysëm meter, nxënësit me këpucë e cizme llastiku, që mbërrinin nga fshatrat pas një udhëtimi të gjatë prej gati 45-60 minutash, sobën (stufën) e klasës që nuk arrinte të ngrohte dot gjithë klasën e të thante rrobat e lagura, ditarin e përditshëm të mësuesit, barakën ku banoja që tundej sa gati “shkulej nga dheu” kur frynte erë. Por mbaj mend edhe ekskursionet me mësuesit dhe nxënësit e shkollës në Malin e Munellës, pamjet mahnitëse që shpaloseshin prej andej, konturet e qytetit jugosllav të Titogradit që dukeshin qartë në ditët pas shiut, garat me ski që bënim në pistat natyrore të kodrave përreth, lojrat me top në fushat e improvizuara mes maleve, apo gjuetinë për trofta në Lumin e Lumbardhës. ….
..Sidoqoftë, orët e mbrëmjes në atë humbëtirë ishte e vështirë të shtyheshin vetëm duke lexuar libra apo duke dëgjuar radion, pasi në strehëzën tone, që ndodhej në një gropë të thellë, valët e TV-së ishte e pamundur të depërtonin. Në një prej netëve të ftohta të dimrit të vitit 1977, i ulur pranë sobës së menxës, ku tirreshin lloj-lloj bisedash e tregoheshin lloj-lloj ndodhish nga sharrëtarët, dikush tha se e vemja mënyrë që televizori të punonte ishte lidhja e antenës në pishën më të lartë të zonës. Kaq iu desh kolegut tim mësues dhe bashkëqytetarit gjirokastrit, Sidki Cani, që të nesërmen, i lidhur me litarë, nën kureshtjen dhe habinë e banorëve dhe sharrëtarëve të zonës, të ngjitej në një lartësi të pabesueshme dhe të fiksonte antenën. “Mana, or ti, me m’u ngrit baba prej vorrit, nuk isha tu e ba kët gja”-tha njeri prej banorëve. Qysh atë natë e në vazhdim, Radiotelevizioni Shtetëror ishte i pranishëm edhe në atë zonë.
…I harruar, mes maleve dhe vetëm me shoqërinë e dy mësuesve korçarë: Bashkim Selimullari dhe Vasil Shemko, të cilët kishin krijuar familje në këtë zonë, shpesh mbremjeve ndjeja nevojën të ‘arratisesha” prej andej drejt Fushë-Arrësit (ku më priste bashkëstudenti im, Theodhori Loli), apo drejt Pukës e Shkodrës për të kaluar fundjavat në qytet. Mbrëmja e të dielës duhej të më gjente pa tjetër në fshat, pasi të hënën rifillonte mësimi. Por jo gjithmonë e kisha komoditetin të gjeja ndonjë skodë apo saurrelë të dielën mbasdite dhe shpesh e përshkoja me këmbë distancën Tuç-Fushë Arrës, gjithmonë me ‘frikë në zemër,’ pasi përpara mund të më dilte ndonjë prej arushave të shumta që endeshin në pyjet ‘pa anë e fund’. I kisha ‘ngulur në kokë’ porositë e banorëve të zonës: “Po të doli arusha para, mos vrapo, ndalo hapat dhe shihe në sy pa u trembë, deri sa ajo të largohet vetë, përndryshe të mbyti”. Në një prej këtyre udhëtimeve takova një person mjaft të veçantë.
SURPRIZA
Duhet të ketë qënë mëngjes i hershëm i një dite të ftohtë dimri, kur në pritje të makinave të rastit për të udhëtuar nga Fushë Arësi drejt fshatit Tuç, më së shumti skoda që ngarkonin mineral apo lëndë drusore, dallova një mesoburrë i cili dukej se kishte të njëjtin hall si unë dhe që, për nga pamja, veshja dhe komunikimi, krijova përshtypjen se nuk ishte vendali. U prezantuam: “Unë jam Fadil Paçrami”- tha ai me gjysëm zëri, çka shkaktoi habi tek unë. Pas rreth 30 minutash pritjeje në stacionin e Fushë-Arrëzit, të dy e pamë veten të “rehatuar” në kabinën e një saurreli çekosllovak, tip automjeti ky që sfidonte atëherë rrugët e Shqipërisë duke transportuar minerale. Gjatë udhëtimit, Prenga, shoferi i saurrelit, sapo kishte marrë makinë të re dhe teksa po “fluturonte” nga gëzimi, nisi të na ngacmonte ne pasagjerëve: “Eh, mër mësues, mër Fadil! Po hypi pukjani n’ katër rrota s’ka zot nane që e mban”! Në një rast tjetër ai iu drejtua Fadilit: “Mana, vetëm bythët janë të miat se makina ashtë e shtetit”. Unë qesha me të madhe ndërsa ky i fundit as që pipëtiu fare. Në muajt që pasuan, pata mundësinë të gjendesha disa herë rastësisht me Fadil Pacramin në klub-restorantin pranë minierës, ku pas pune, në kushtet e të ftohtit të acartë grumbulloheshin minatorët dhe dy-tre arsimtarë në pritje të autobuzit të punëtorëve që të çonte drejt Fushë-Arrëzit. Në momentin kur në klub hynte Fadili fillonin edhe batutat “hidh e prit” të minatorëve ose shakatë e zakonshme që ai i përcillte me një lloj buzëqeshje indiferente. Në një prej këtyre rasteve, njeri nga puntorët iu drejtua: “Pash nerin, Fadil, si po ia ban me paret, bre burrë, pasi ne nuk na del, or ti dhe ditët e fundit të muajit mbetena krejt pa gja”?! Në këtë moment sytë e të gjithëve u drejtuan nga Fadil Pacrami. Përgjigja e tij i la me gojë hapur puntorët : “Unë në familjen time nuk mbetem asnjë ditë të muajit pa lekë. E dini pse? Sepse bashkë me gruan llogarisim të ardhurat çdo muaj dhe shumën totale të lekëve e pjestojmë për 30 ditë. Pastaj përgatitim 30 zarfa të vegjël, ku brenda çdo zarfi futim nga një sasi të barabartë lekësh. Kështu që ne si familje nuk mbetemi asnjë ditë të muajit pa lekë”- tha ai. Ishte e kuptueshme që për pozicionet që kishte patur më parë në Parti dhe në Qeveri (ministër i Kulturës dhe i Arteve dhe Kryetar i Kuvendit Popullor), mendimet që ai jepte të ndiqeshin me kureshtje nga minatorët. Vija re se Fadil Paçrami tregohej shumë i kursyer dhe i matur në fjalët që thoshte, ndërsa temë e “preferuar” për të, në pozicionin e vështirë që ai ndodhej në atë periudhë, ishin moti dhe bukuritë e natyrës.
JETA ARTISTIKE
Duhet të kem qënë në vitin e dytë të qëndrimit tim si drejtor i shkollës, kur nëpërmjet një letre të ardhur nga Drejtoria e Kulturës së Komitetit Ekzekutiv, më njoftuan të paraqitesha pranë Pallatit të Kulturës së Fushë Arrëzit, për t’iu bashkuar formacionit muzikor të Estradës Profesioniste, drejtuar nga kantautori i njohur Francesk Radi, i ardhur nga kryeqyteti për qarkullim në rrethin verior. Kisha dëgjuar shumë atëhere për të pasi në rrethet e të rinjve ai krahasohej me këngëtarin e famshëm italian, Adriano Çelentano. Dy nga këngët ritmike të kompozuara prej tij pak vite më parë: “Adresa” dhe “Biçikleta” ishin bërë “hit” dhe mjaft të dashura për të rinjtë e asaj kohe. Në këngë të tilla si “Mollë e Kuqe”, “Oj Zogo”, “Si Drenusha” etj, ai shprehte dufet e tij në mënyrë artistike. Gjatë takimit tonë të parë më bëri përshtypje pamja e tij, veshja me gusto dhe flokët pak të gjatë. Më bëri shpejt e shpejt atë provën e zakonshme të zerit dhe m’u drejtuar dashamirësisht: “Ti do të jesh pjesë e jona”. Iu bashkova kështu edhe unë, për disa kohë, emrave të njohur të këtij grupi këngëtarësh, si Francesk Radi e Vitore Rusha; regjisorit te mirenjohur Josif Papagjoni, aktorit Fran Vukaj, rapsodëve Ndue Shyti, Fran Pali e Frrok Haxhia (ky i fundit edhe aktor, humorist e bejtexhi që ngrinte shpesh sallën në këmbë.) Ishin spektarorët e shumtë pukjanë dhe të trevave të tjera të veriut që e cilësuan Frrok Haxhinë si një ndër më të mirët rapsodë midis qindra talenteve të tillë. Si pjestar i Ansamblit të Këngëve e Valleve Kombëtare, ai pat intepretuar edhe jashtë Shqipërisë si në Francë, Turqi, Austri, SHBA. Frrok Haxhia ishte bashkëthemelues i Ansamblit Popullor ‘Puka’, që për shumë vite rrezatoi kulturë e qytetërim bashkëkohor. Vepra e tij krijuese e intërpretuese gjithnjë është vlerësuar edhe nga institucione të kohës.
Ndërsa për rapsodin Ndue Shyti kisha dëgjuar edhe më parë. I cilësuar si virtuozi shqiptar i çiftelisë, në përbërje të Ansamblit Shtetëror të Këngëve dhe Valleve, në vitin 1970-të, ai kishte marrë “Gjerdanin e Artë” të festivalit të Dizhonit në Francë, gjerdan që peshonte 3 kg e 860 gram AR. Ia sillte vendit të tij si një trofe artistik të rrallë. Jo më kot, në këtë festival, spikeri pati thënë për të: “Do të shikoni tani një shqiponjë, me orkestrën e tij simfonike prej dy telash!”. Ndue Shyti mbetet “patriarku” ballkanik i çiftelisë. Mund të duket e pabesueshme të ketë gjeni të tillë, që me një vegël kaq të thjeshtë, me një instrument kaq të brishtë (një copë dru mani me dy tela), në duart e një talenti vullkanik, vjen e bëhet simfoni muzikore më vete.
Mirënjohje për këta artistë, me të cilët, në një periudhë të caktuar të rinisë, ndava disa nga momentet mbresëlënëse të jetës sime.
Nentor 2024.
