(Intervistë e juristit dhe mbrojtësit të të drejtave të njeriut, Niazi Jaho, dhënë gazetarit Naim Zoto)
Sa herë që takohem me Niazi Jahon, juristin që mban mbi supe më shumë së një shekull jetë, tema e bisedës është po ajo: drejtësia. Nuk di të them nëse ky vokacion i tij lidhet me faktin pse pjesën më të bukur të jetës e kaloi nën dyshimin e drejtësisë së kontrolluar të regjimit totalitar apo për shkak të formimit të tij si jurist, pra, pasionit për profesionin. Mbase janë të dyja. Po, ndoshta, e mundon më shumë e sotmja, pra, që edhe gjysmën tjetër të jetës po e kalon nën një qeverisje pa drejtësi funksionale, si do ta donte ai dhe shumica e shqiptarëve. Ja, si e mendon ai për reformimin e drejtësisë:
-Z. Jaho keni një përvojë të gjatë jetësore dhe profesionale si jurist, duke marrë pjesë në të gjitha debatet e mëdha që janë bërë për drejtësinë. Të gjithë flasin për reformën në drejtësi, por a kemi të bëjmë vërtet me një drejtësi të re?
-Në një interviste vështirë të jepen sqarime të hollësishme. Prandaj do mundohem të jem sa më konciz. Reforma e re në sistemin e drejtësisë ishte e domosdoshme. Mendimet e individëve, qofshin këta edhe punonjës të organeve të drejtësisë, madje, edhe të partive politike për të ndërmarrë një nismë të tillë (të dobishme dhe racionale, sipas meje), nuk mund të ishin përcaktuese. Nevojat dhe ankesat, mungesat dhe pretendimet sigurisht që të vënë në lëvizje, por domosdoshmëriatë imponon të veprosh. Sot ka ardhur momenti historik kur nuk kërkohen arnime, por ndryshime thelbësore; kërkohet një drejtësi e re.
Hezitimi do të ishte jo vetëm i papranueshëm, por edhe mjaft i dëmshëm që do të reflektohej në të gjitha sferat e jetës sonë të brendshme, por edhe në aspiratën e popullit tonë drejt integrimit në BE. Është domethënës fakti se reforma e re në drejtësi u votua unanimisht nga Kuvendi i Shqipërisë. Nuk u desh shumë kohë që rezultatet po ndjehen, shihen. Natyrisht, pritshmëria është më e madhe. Sipas meje, prirja është pozitive, por kërkohen veprime më dinamike, më cilësore.
-Midis institucioneve të reja u krijua edhe prokuroria e veçantë (SPAK-u). Përse duhej të krijohej kjo prokurori speciale? Detyrën e luftës kundër kriminalitetit a nuk mund ta kryenin prokurorët e juridiksionit të zakonshëm?
-Shtrirja dhe zhvillimi intensiv i kriminalitetit, format e sofistikuar të tij, forcimi i lidhjeve kriminale edhe në shkallë ndërkombëtare, strukturat tepër të rrezikshme që vepronin dhe riorganizoheshin që synonin të mbillnin pasiguri dhe të përhapnin korrupsionin në shkallë të gjerë duke implikuar edhe politikanë si dhe pasurimi i tyre i menjëhershëm etj., e bënë të domosdoshëm krijimin e një institucioni të tillë si SPAK.
Kompetencat e veçanta që me Kushtetutë iu dhanë SPAK-ut, si dhe përcaktimi i subjekteve që ai do të hetonte (përfshi këtu edhe ato të sferave më të larta), po bëjnë realitet atë që kërkohej prej kohësh: shkatërrimin e mitit të pandëshkueshmërisë jo vetëm si koncept, por konkretisht, deri në nivele të larta të politikës e qeverisjes. Kjo po ndodh. Dhe do të vazhdojë të ndodhë. Pritshmëria e njerëzve edhe pse ende në shkallë relativisht të kufizuar, po bëhet realitet.
Kriminaliteti i “jakave të bardha” po merr goditje të forta, ndonëse të kapur në në panik, po kërkon të rigrupohet. Pra, rezultatet e para të reformës në drejtësi janë premtuese. Por edhe kritikat për fuqizimin e veprimtarisë së SPAK-ut janë normale; madje, nxitje për veprim dhe për më shumë transparencë njëkohësisht.
-Cilat mund të ishin garancitë për të thënë se organet e prokurorisë dhe të gjykatës janë të pavarura? Ka mosbesim në këtë drejtim.
-Garancitë janë të natyrës kushtetuese dhe ligjore. Reforma në drejtësi e ka bërë atë të qartë për të krijuar bindjen se u zbatuan parimet dhe kërkesat e ligjit; pavarësia nuk mbetet slogan. Dikush mund të thotë se edhe para reformës pavarësia ishte sanksionuar në ligj, por ka patur raste që ajo shkelej. Kuptohet, nuk është vetëm ajo që sanksionet dhe që garanton pavarësinë. Reforma solli diçka të re që është e një rëndësie të veçantë, është thelbësore. Janë mbyllur të çarat ku mund të ndërhyhej dhe të peshkohej.
Mjafton të përmendim faktet e mëposhtme: U forcuan kriteret dhe kërkesat e zgjedhjes së prokurorëve dhe gjyqtarëve; kandidaturat kalojnë në disa filtra, sidomos lidhur me verifikimin e pastërtisë së figurës së tyre; zgjedhja e tyre nuk është atribut i një organi (mjafton të përmendim se para reformës të gjithë anëtarët e Gjykatës së Lartë dhe Gjykatës Kushtetuese zgjidheshin nga Kuvendi); pas reformës për kandidaturat thanë fjalën e tyre disa institucione, madje edhe shoqëria civile që në të kaluarën as që pyetej fare.
–Si duhet të jetë gjyqtari në një sistem demokratik? Flitet për gjykata për pavarësi të plotë të tyre? A është kjo e arritshme?
-Po, kjo është e arritshme, por nuk është e lehtë. Është një proces relativisht i gjatë. Nuk mund të flitet për përsosmëri. Por nuk mund të pretendosh për shtet të së drejtës nëse gjykatat nuk janë të pavarura. Janë gjykatat e pavarura ato që garantojnë shtetin e së drejtës, d.m.th., sundimin e ligjit.
Pavarësia e gjyqësorit është sanksionuar në Kushtetutë dhe në ligj por kjo mund të ngelet slogan nëse nuk i mbyllen rrugët ndërhyrjeve dhe presioneve të kundërligjshme mbi gjykatat në tërësi dhe në veçanti mbi gjyqtarin. Ashtu siç korrupsioni godet pavarësinë edhe pavarësia nuk lejon korrupsionin. Korrupsion ka në shumë fusha, por në sistemin gjyqësor ai bëhet më i ndjeshëm dhe me pasoja më të dëmshme. Janë organet shtetërore që në kundërshtim me ligjin cenojnë të drejtat e shtetasve. Por në fund të fundit janë gjykatat që i rivendosin ato.
-Gjithë jeta juaj i është kushtuar drejtësisë, madje, dikush iu cilëson si zyrë enciklopedie juridike. Sipas jush, a ka një model ose kush është, sipas jush, gjykatësi ideal?
-Shikoni, gjyqtarin e mirë, gjyqtarin e paanshëm nuk e bën vetëm ligji apo si është shkruar në kushtetutë, por integriteti i tij moral dhe profesional që nuk do ta lejonte të veprojë kundër kushtetutës dhe ligjeve të vendit. Dhe integriteti është ndershmëri, përballim i presioneve apo shantazheve të mundshme si dhe i risqeve që mund të shkaktojnë edhe shqetësime personale dhe familjare etj.
Unë kam lexuar shumë për drejtësinë, por më pëlqen fort portretizimi i gjyqtarit si e përshkruan ish-kryetari i Gjykatës së Lartë i Izraelit, Aharon Barok, në librin e tij “Gjyqtari në demokraci”, ku ai shprehet: “Si gjyqtar unë nuk kam platformë politike; nuk jam person politik. I djathtë a i majtë, fetar a laik, i pasur a i varfër, burrë apo grua, i aftë a i pa-aftë: të gjithë janë të barabartë para syve të mi. Të gjithë janë qenie njerëzore. Unë nuk kërkoj të sundoj; i njoh zinxhirët që më lidhin si gjyqtar dhe si kryetar i Gjykatës së Lartë. E kam theksuar shpesh sundimin e ligjit dhe jo të gjyqtarit. Unë e shoh detyrën time si mision. Të gjykuarit nuk është punë, por mënyrë jetese. Sa herë hyj në sallën e gjyqit hyj me ndjenjën e thellë se, ndërsa gjykoj pres edhe të gjykohem!”.
Kuptohet, ky portretizim të lejon të thuash është ideal, por, në fund të fundit, kjo drejtësi synohet. Pra, kultura e së drejtës në një vend ku ka sunduar gjatë padrejtësia, është proces relativisht i gjatë, por plotësisht i mundshëm nëse parimet kushtetuese dhe ligjet zbatohet nga persona me integritet. Drejtësia nuk duhet të ndjekë e t’i ngjajë politikës; ajo duhet ta korrigjojë dhe mbajë në binarët e ligjit atë.
– Për ndjekjen penale të veprave të korrupsionit është ngarkuar SPAK-u. Duke marrë parasysh se ky është një fenomen i përhapur në forma nga më të rëndat, por edhe më pak të rënda (megjithëse të gjitha të rrezikshme, por jo të një mase, apo proporcioni), mendoni se propozimi për reduktimin e kompetencave të SPAK-ut dhe kalimin e tyre pjesërisht prokurorive të juridiksionit të zakonshëm është i drejtë?
– Mendoj se po. Korrupsioni si fenomenin është i përhapur. Shpesh ai përdoret nga grupe të rrezikshme kriminale për përfitime të mëdha, madje për të maskuar apo legjitimuar platformën e tyre kriminale duke ndikuar në politikë në të dy krahët e saj. Korrupsioni, veç pasojave të tjera të dëmshme, helmon e shkatërron personalitetin e njeriut, dinjitetin e tij. Më shumë se një shekull më parë shkrimtari i njohur rus, Çehov, thoshte: “Dhënia dhe marrja e ryshfetit është kontratë e veçantë e shitblerjes së ndërgjegjes”.
-Në fjalime dhe deklarata, në raporte dhe analiza shpesh flitet e shkruhet për masa që duhen marrë për parandalimin e krimeve dhe të shkeljes së ligjeve…
-Flitet shumë, por bëhet pak. Mjafton të përmend dy shembuj, njërin ligjor dhe tjetrin deklarativ. Para 8 vjetëve është miratuar ligji për sinjalizimet dhe mbrojtjen e sinjalizuesve. Janë bërë disa monitorime. Janë dhënë raporte në kuvend. Janë miratuar rezoluta, por ka shumë pak sinjalizimeve. Pse? Për këtë nuk ka analiza. Ka mungesa të theksuara në ngritjen dhe funksionimin e zyrave e njësive përgjegjëse në sektorin publik, për të mos folur për sektorin privat. Mungojnë trajnimet e nevojshme. I paktë është ndërgjegjësimi i punonjësve. Në këto kushte është e kuptueshme pse ka shumë pak sinjalizime
Kriminaliteti, siç dihet, herë rritet dhe herë ulet. Jepen të dhëna krahasuese nga viti në vit ose nga një tremujor në tjetrin. Kur të dhënat flasin për rritje, nuk ka ndonjë analizë të gjithanshme, të thelluar dhe objektive; ajo që bije në sy janë deklaratat: “Të ashpërohen masat penale”, “Me urgjencë të përgatitet dhe të miratohet projekti përkatës”. Natyrisht, ka raste që ashpërsimi i masave të dënimit ndikon pozitivisht. E, megjithëse ai nuk mund të jetë përcaktues. Kjo për mendimin tim ndodh se nuk bëhen analiza të thelluara edhe për periudha relativisht më të gjata. Të parandalosh krimin nuk është e lehtë. Kjo kërkon organizim, koordinim, ndërgjegjësim.
-Së fundi po bëhet zhurmë për ngritjen e një komisioni të posaçëm parlamentar antikorrupsion. Ka shumë hamendje, dyshime për rolin e kësaj nisme. Keni ndonjë koment?
-Unë nuk paragjykoj nisma të tilla. Di që ngritjen e komisionit të posaçëm parlamentar antikorrupsion e ka vlerësuar faktori ndërkombëtar që mbështet demokracinë tonë. Madje, jo larg, por dje SHBA dhe BE kanë caktuar misionet e tyre që do të asistojnë dhe monitorojnë veprimtarinë e këtij komisioni parlamentar. Gjithashtu, bëhet e njohur se së shpejti pritet të mbërrijnë në Tiranë ekspertë të caktuar nga KE dhe OSBE.
-Z. Jaho, të marrim një çështje konkrete. A mund të ndani me ne përshtypjen tuaj kur lexuat për herë të parë vendimin e Gjykatës Evropiane të të Drejtave të Njeriut, njohur ndryshe si Gjykata e Lartë e BE në Strasburg, për vrasjet e protestuesve në Tiranë, më 21 janar 2011, vendim i cili bënte të detyrueshme rihapjen e kësaj çështjeje?
-Do të qe e nxituar të shprehesha për çështje që kërkojnë studim më të thelluar. Por, ndonjë përshtypje pas leximit të parë që i bëra vendimit të Gjykatës së Strasburgut mund ta them. Së pari, kur vendimin e mbarova së lexuari e ndjeva veten sikur isha në një sallë trajnimi. Së dyti, ngjarja paraqitej në mënyrë kronologjike, por e qartë dhe koncize që ndihmonte në rigjallërimin e kujtesës. Së treti, vendimi dhe metodologjia në trajtimin e kësaj çështjeje nga Gjykata e Lartë e BE mendoj se është kontribut për organet e drejtësisë dhe autoritetet shtetërore këtu.
Dhe së fundi, kur juristi njihet me këtë vendim; prokuror apo gjyqtar qoftë, student i Fakultetit të Drejtësisë apo të Magjistrales ndihmohet për të pasur vlerësim të drejtë edhe të fakteve dhe provave indirekte në këtë apo atë çështje penale. Praktika ka vërtetuar se provat indirekte janë të forta sa edhe ato direkte, nëse vlerësimi i zinxhirit të tyre që i nënshtrohet verifikimit të plotë dhe të gjithanshëm nuk krijon asnjë të çarë, asnjë dyshim në vërtetësinë e tyre. Ky vendim i Gjykatës Evropiane për çështjen e vrasjeve në tubime publike është një manual i shkëlqyer për drejtësi në raste të tilla të rënda, siç qe edhe vrasja e protestuesve para selisë së qeverisë shqiptare më 21 janar 2011.
-Në masmedia e në forume të tjera, në parlament e në mjedise familjare bëhen debate pa fund për drejtësinë, gjykatat, hetuesinë. Si e vlerësoni këtë debat?
-Për t’ju përgjigjur kësaj pyetjeje do të duhej një trajtim i veçantë. Megjithëkëtë, më lejoni që në mënyrë koncize të përmend vetëm disa çështje. Sipas meje, dhe këtu dua të qëndroj te debati juridik, i cili lë shumë për të dëshiruar. Nëse duam që të jetë konstruktiv është e nevojshme që debati të zhvillohet me kulturë dhe etikë. Mendimi i kundërt duhet dëgjuar me vëmendje dhe respekt, edhe kur nuk pajtohesh më të. Objeksionet apo kundërshtimet duhen shoqëruar në argumente dhe jo me fraza të përgjithshme dhe aq më keq me emocione subjektive dhe politikisht të tejskajshme. Nga ana tjetër, debati kërkon parapërgatitje, analiza të përgjithshme, ndryshe rezultati do të jetë i sipërfaqshëm. Debati konstruktiv që synon të arrijë rezultate është i papajtueshëm me çdo lloj formalizmi.
-Ju faleminderit!
