Prof. Emil Lafe
Sot gjuhëtari ynë i mirënjohur, prof. Xhevat Lloshi lë prapa 85 vjet të jetës dhe vështron përpara drejt punëve që e presin, me besim të plotë për t’i shtuar vepra të reja bibliografisë së jashtëzakonshme të veprimtarisë së tij studimore e botuese. Sivjet bie edhe 65-vjetori i diplomimit dhe i fillimit të karrierës së tij të pasur arsimore, shkencore, publicistike e shoqërore. Xhevat Loshi u diplomua 65 vjet më parë, më 1958 (në degën e gjuhës ruse) dhe i takon grupit të parë të filologëve që kanë në diplomë emrin e Universitetit të Tiranës, të themeluar një vit më parë, në shtator 1957. Me vullnetin e fortë dhe punën këmbëngulëse, tipare të përhershme të tij, krahas rusishtes, arriti të zotërojë shumë mirë gjuhët më të rëndësishme të kulturës botërore: anglishten, frëngjishten, italishten, gjermanishten, si edhe të shfrytëzojë literaturën shkencore në disa gjuhë të tjera.
Xhevati Lloshi është një nga punëtorët më të fortë dhe një nga mendjet më pjellore që ka nxjerrë Universiteti i Tiranës jo vetëm në fushën e shkencave filologjike, por edhe të shkencave shoqërore e të kulturës në përgjithësi. Bibliografia prej 62 faqesh e shkrimeve të tij (e botuar me rastin e 80-vjetorit), që nisin më 1960, na habit edhe ne, kolegët e afërt, që e kemi ndjekur veprimtarinë e Xhevatit që prej fillimeve. Kjo bibliografi është pasuruar në këta pesë vjetët e fundit me një varg librash, studimesh e artikujsh të rinj, që janë fryt i pasionit shkencor, i zellit të pashuar dhe i një jete intelektuale aktive. Veprimtaria shkencore dhe botuese e prof. Xhevat Lloshit është e gjerë dhe e shumanshme: punime studimore, kumtesa në veprimtari shkencore në Shqipëri, Kosovë, Maqedoni dhe në një varg vendesh të tjera, shkrime në shtypin e përditshëm, kërkime në terren, arkiva apo biblioteka, përkthime, vlerësime, kritika, redaktime, recensione, raporte për udhëtime studimore etj. Nuk ka pasur fushë të veprimtarisë kulturore e shkrimore, ku ai të mos jetë përfshirë gjallërisht dhe të mos ketë sjellë ide e njohuri të reja. Bibliografia e Xh. Lloshit shpërfaq një spektër aq të gjerë temash e botimesh, saqë duket sikur nuk është një Xhevat që i ka shkruar ato vepra e studime, po dy-tre të tillë.
Prof. Xh. Lloshi e nisi veprimtarinë e tij shkencore më 1961 në sektorin e leksikografisë e të leksikologjisë të Institutit të Historisë e të Gjuhësisë. Për fat të keq, puna e tij e parë u ndërpre dhe mbeti e pabotuar. Është fjala për një fjalor shqip-rusisht me rreth 40.000 fjalë, që nisi ta hartonte nën drejtimin e prof. A. Kostallarit. Qe një guxim i tepruar ndërmarrja e këtij fjalori në rrethanat e vitit 1961 (dhe vijimi i tij deri te shkronja K, d.m.th. më se një e treta e fjalorit), kur në marrëdhëniet shqiptaro-sovjetike kishte filluar “dimri i madh”. Xh. Lloshi i hyri me zell rinor punës për një fjalor shqip – gjuhë e huaj, duke u mbështetur te lënda e Kartotekës së Leksikut të Shqipes (në atë gjendje që ishte atëherë). Kështu ai u bë i pari nga brezi ynë që përveshi mëngët në magjen e praktikës leksikografike dhe kjo e çonte detyrimisht te studimi i literaturës themelore për leksikografinë e leksikologjinë. Megjithëse veprimtaria e Xhevatit më pas u degëzua ashtu siç degëzohet lumi kur zbret në fushë, prapëseprapë boshti i veprimtarisë së tij gjuhësore mbetet fjala dhe disiplinat për fjalën: leksikografia, leksikologjia dhe stilistika, sepse edhe te kjo disiplinë fjala, jo vetëm me kuptimet, po edhe me ngjyrimet e vlerat e saj, është element qendror.
Në veprimtarinë shkencore të Xh. Lloshit një vend me rëndësi zënë fjalorët. Ai ka qenë jo vetëm një ndër hartuesit dhe redaktorët e “Fjalorit të gjuhës së sotme shqipe” (1980), por edhe një forcë lëvizëse në kuptimin e drejtpërdrejtë të këtij termi. Sepse, siç dihet, në shumë punë ka forca lëvizëse (që dinë t’i përcaktojnë e t’i përballojnë punët e detyrat) dhe “forca të lëvizshme” (që duhen ndihmuar, drejtuar e udhëzuar për realizimin e veprave të mëdha kolektive). Si dëshmitar i atyre pesë viteve sa zgjati procesi i hartimit dhe botimit të fjalorit, them se kontributi i Xhevatit ka qenë shumë i lartë në të gjitha drejtimet. Me rëndësi të veçantë për leksikografinë e gjuhës shqipe janë edhe dy vepra të shënuara të tij: Fjalor i emrave të bimëve dhe të kafshëve shqip-latinisht dhe latinisht-shqip (2010, 619 fq.) dhe Fjalor i emrave të bimëve dhe të kafshëve anglisht-shqip dhe shqip-anglisht (2014, 540 fq.), me të cilët ka arritur të vërë rregull në larminë tepër të theksuar të emërtimeve të këtyre fushave, duke i saktësuar, duke mënjanuar emërtimet tjetër për tjetër si dhe emërtimet e huaja të panevojshme dhe duke arritur një standardizim të pranueshëm. Nga fusha e fjalorëve duhet përmendur pjesëmarrja e tij në hartimin e Fjalorit frazeologjik ballkanik në pesë gjuhë (1999), që e bëri të hyjë më thellë në vështrimin e fjalorit e të frazeologjisë së shqipes edhe në kuadrin e lidhjeve historike me gjuhët kryesore të Ballkanit, një temë për të cilën ka shkruar artikuj e kumtesa. Bibliografia e Xh. Lloshit dëshmon sa e hapët është veprimtaria e tij në leksikologji e leksikografi: ai është redaktor në 34 vëllime (shumica vepra leksikografike) që arrijnë mbi 18 mijë faqe e në më shumë se gjysmën e tyre ai është redaktor i vetëm; nga dhjetë recensione që ka botuar, pesë janë për fjalorë të ndryshëm dygjuhësh ose terminologjikë. Libri Fjalorët e shqipes me turqishten (2020, 238 fq.), është vepra më e re ne tij nga fusha e leksikografisë, me një përmbajtje të pasur, që i kapërcen caqet e titullit.
Vepra madhore e akademisë së Shkencave Fjalor enciklopedik shqiptar (1985), ndonëse ka karakter shumëdisiplinor, sidoqoftë quhet fjalor dhe i përket edhe leksikografisë. Xhevat Lloshi është arkitekti kryesor i kësaj vepre, e cila pa dyshim ka qenë një nga punët më të lodhshme e më të mundimshme të jetës së tij, megjithëse ka pasur një grup bashkëpunëtorësh të cilësuar e me përvojë në fushat përkatëse. Ky fjalor enciklopedik inauguron një praktikë të re si vepër leksikografike shqiptare: për herë të parë kemi një vepër enciklopedike me përmasa të tilla në gjuhën shqipe. Me gjithë disa trajtime të diktuara nga ideologjia e politika e kohës, ky fjalor enciklopedik ka kryer një shërbim të madhe si vepër referimi dhe burim të dhënash për Shqipërinë, shqiptarët, trojet e tyre, historinë, kulturën, gjuhën, jetën ekonomike e shoqërore etj.
Një disiplinë ku Xh. Lloshi meriton të cilësohet si themelvënës, është stilistika. Për stilistikën në fushën e shqipes si drejtim studimesh mund të thuhet pa ngurrim: stilistika para Xhevatit dhe stilistika me Xhevatin. Gjuha, stili dhe redaktimi në shtyp (1977) është botimi i tij i parë si tekst mësimor për degën e gazetarisë. Pas dhjetë vjetësh ai botoi tekstin Njohuri për stilistikën e gjuhës shqipe (1987), që u ribotua në Prishtinë pas një viti. Më 1999 doli teksti i ri Stilistika dhe pragmatika, që ka pasur edhe tri ribotime (2001, 2005, 2012). Teksti ka pasur recensione e vlerësime shumë pozitive në shtypin shkencor. Këta dy libra janë fryt dhe sintezë e hulumtimeve dhe vëzhgimeve të tij shumëvjeçare në fushën e stilistikës së shqipes. Krahas tyre Xh. Lloshi ka shkruar edhe një varg artikujsh e kumtesash me tema nga stilistika. Është me rëndësi të theksohet se me tekstet e tij dhe me punën disavjeçare në auditor si pedagog, Xhevati jo vetëm themeloi një lëndë universitare të munguar, por edhe ushqeu studimet e mëtejshme në këtë fushë, duke u bërë mbështetje teorike për një numër disertacionesh e dhjetëra kumtesa të studiuesve të rinj. Sipas vëzhgimeve të mia tekstet e tij të stilistikës janë ndër veprat më të cituara të në studimet për gjuhën shqipe. Xhevati ka dhënë ndihmesën e tij edhe për arsimin parauniversitar me një numër tekstesh kryesisht për stilistikën gjuhësore.
Karakteri jo vetëm dinamik, por edhe luftarak i Xhevatit spikat sidomos në botimet dhe diskutimet e tij të mirënjohura për gjuhën e sotme letrare ose standarde. Si delegat i Kongresit të Drejtshkrimit dhe me bindje shkencore ai iu kundërvu që në fillim dhe u dha përgjigje të argumentuara orvatjeve për të rishikuar ose reviduar ato që u vendosën në kongres, me pretendimin absurd se gjuha standarde shqipe mban vulën e diktaturës dhe tani kohët kanë ndryshuar, prandaj çështja do shtruar edhe një herë për diskutim nga e para, duke zbatuar politika gjuhësore të guximshme (!). Pa e zgjatur do të thosha se këto përpjekje kundërshkencore e kundërhistorike, tepër të dëmshme e të rrezikshme, tani duken deri diku të fashitura, por jo të shuara, pasi gjejnë përkrahje të dukshme e të nëndheshme nga rrethe të ndryshme dhe marrin forma të stërholluara akademike.
Një rast fatlum e ka çuar Xh. Lloshin të prekë Kristoforidhin, dhe i detyrohemi Xhevatit që e njohim tani me mjaft hollësi, përmes dokumentimit, këtë figurë qendrore dhe unike të Rilindjes sonë Kombëtare. Ka qenë pikërisht njeriu i duhur në kohën e duhur! Duke u marrë për 50 vjet me jetën, veprimtarinë dhe me veprën e atij që cilësohet si “babai i gjuhës shqipe”, prof. Xh. Lloshi ka botuar mbi 20 shkrime për Kristoforidhin, ndër to edhe libri i mirënjohur Kristoforidhi përmes dokumentimit (2005, 412 fq.). Librat e Kristoforidhit të kthyer në alfabetin e sotshëm, të përgatitur për shtyp nga prof. Xh. Lloshi dhe të botuar nga Instituti për Studime Shqiptare e Protestante me bashkëpunimin dhe dashamirësinë e dr. David Hosaflook-ut na ringjallin veprën themelvënëse të këtij rilindësi të madh. Këta janë: “Bibla (në gegërisht) Kriesa, Të Dalëtë.” (2009); “Psalmet gegërisht dhe toskërisht” (2015); “ Pesë libra të Dhiatës së Vjetër në versionin toskërisht 1882-1884 (Të Bërëtë; Të Dalëtë; Nom i Dytë; Fialët e Urta të Sollomonit; Isaia).” (2017); “Historia e Shkrimit të Shenjtë (1870 e 1872) dhe Katër katekizma (1867 e 1872).” (2017) – gjithsej rreth 1600 faqe. Bashkë me librat studimorë e dokumentarë “Përkthimi i V. Meksit dhe redaktimi i G. Gjirokastritit, 1819-1827” (2012, 398 fq.) dhe “Thesaret për gjuhën shqipe të Shoqërisë Biblike. I. 1815-1883” ( 2017, 636 fq.) këta libra përbëjnë një bibliotekë të tërë për hulumtime filologjike të gjithanshme dhe për historinë e shkrimit të gjuhës shqipe në shek. XIX.
Me ato që kam lexuar nga ç’ka shkruar prof. Xh. Lloshi për Kristoforidhin (dhe nuk i kam lexuar të gjitha), më duket sikur ndërmjet tyre është vendosur një lloj marrëdhënieje intime, sikur studiuesi e ka njohur nga afër dhe sikur e ndien së brendshmi Elbasanasin e Madh si një katragjysh shpirtëror. Është një privilegj i rrallë ngazëllues, që vijon të japë fryte befasuese: para dy vjetësh u botua vepra e re e prof. Xh. Lloshit Udhëkryqet e Kristoforidhit dhe aventura e librit shqip. (2021, 676 fq.). Titulli shpreh më së miri rrugën e mundimeve të Kristoforidhit dhe gjerësinë e vështrimit të veprimtarisë së tij dhe të shkrimtarisë së Rilindjes nga autori i kësaj trajtese studimore me një dokumentim aq të pasur dhe shpesh befasues. Në këtë hulli vjen dhe vepra tjetër e tij Gjergj Qiriazi në Kongresin e Manastirit. Vëllimi I. Jeta, veprimtaria dokumente dhe shkrime. Vëllimi II. Dokumente dhe shkrime, botuar nga Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve (Shkup, 2019, 567 + 551 fq.)
Me punën kërkimore e studimore të prof. Xh. Lloshit historia përpjekjeve për shkrimin dhe mësimin e shqipes në shek. XIX dhe për caktimin e një alfabeti sa më të përshtatshëm del tani më e plotë, më e ndriçuar, më mbresëlënëse dhe e mbështetur gjerësisht në dokumente të besueshme, që shfrytëzohen për herë të parë. Arritjet shkencore të prof. Xh. Lloshit janë një pasuri e tërë vlerash shkencore, që duhen pasur parasysh në botimet e reja për historinë e gjuhësisë, të letërsisë dhe të kulturës shqiptare.
Me botimet e shumta, edhe në shtypin shkencor të huaj, dhe me pjesëmarrjen në një varg veprimtarish ndërkombëtare, sidomos në kongreset e Shoqatës së Studimeve të Vendeve të Europës Juglindore (AIESEE), prof. Xhevat Lloshi është një personalitet shkencor me emër në albanologji e ballkanologji.
Është fat të jetosh 85 vjet dhe fat i lumtur që në këtë moshë ta ndiesh veten me energji krijuese e me optimizëm për të ardhmen, ashtu si kolegu im i nderuar Xh. Lloshi! Por është edhe kënaqësi e madhe shpirtërore që nga lartësia e 85 viteve të shikosh pemët e shumta që ke mbjellë gjatë rrugës së jetës dhe frytet e tyre, si dhe të marrësh urime e përgëzime të çiltra nga të njohur e të panjohur. Në librin me bibliografinë e prof. Xhevat Lloshit ka edhe një numër të madh shkrimesh për të nga kolegë e studiues të tjerë të fushave të tij të studimit. Kjo dëshmon se prof. Xhevat Lloshi, përveçse një dijetar i shquar në fushën e shkencave filologjike, është edhe një personalitet kulturor e shoqëror me ndikim në jetën intelektuale të botës shqiptare. Si anëtar themelues i Akademisë Shqiptare të Arteve dhe Shkencave (2012) dhe i Shoqatës së Gjuhësisë Shqiptare (2014), prof. Xh. Lloshi, gjithnjë i papërtuar e i pakursyer, e ka pasuruar jetën e tyre shkencore me pjesëmarrjen në shumë veprimtari të rëndësishme.
Në këtë ditëlindje të shënuar të gjithë kolegët, miqtë e dashamirët e shumtë, i urojnë prof. Xh. Lloshit rrugëtim të mbarë drejt caqeve të tjera të larta të jetës e të veprimtarisë. Njerëzve të tillë punëshumë e punëmirë prof. Aleksandër Xhuvani u jepte urimin e vjetër popullor elbasanas: Mos të raftë shpina për tokë! (d.m.th. qëndrofsh gjatë e më gjatë mbi këtë tokë, mos vdeksh kurrë).
Tiranë, 23.01.2023