Nga Bedri Islami
Botuar në DITA
1 – Për Dostojevskin
Tashmë nuk e di se cili muaj ka qenë kur më ndodhi një gjë e jashtëzakonshme: njoha për herë të parë Dostojevskin. Ai mbetet një nga misteret më të mëdha të letërsisë botërore, ndoshta misteri më i madh i saj. Është i pangjashëm me askënd dhe askush tjetër nuk është i ngjashëm me të.
Si shumë nga mrekullitë e tjera, edhe kjo më ndodhi në fshatin e lindjes së tim eti; Dedaj – Shkrel, një fshat i vogël në afërsi të qytezës së Pukës, rrethuar mrekullisht nga ahishtet e pamata, pishat që verës lëshonin kundërmimin e veçantë dhe ndjellës, e më pas, në gropën ku ndodhej fshati, qershitë bojlie, gështenjat që pikonin në mesin e vjeshtës, arrat që thyheshin me dorë dhe lëvozhga e tyre aq e hollë dukej si lëkurë molle; thanat, pjergullat që vareshin në lisat buzë përroit, manaferrat tek burimi në arën e poshtme, ujët e të cilit ishte i ftohtë sa që nën rrjedhën e tij çaheshin bostanët, mollët që vareshin me degët e tyre mbi çatinë e shtëpisë dhe, mbi të gjitha, halla ime, një mrekulli njerëzore, prej së cilës nuk lodhesha duke dëgjuar historitë e vjetra të fisit tonë, Shkreli, të cilët thonin se fillimisht kishin ardhur nga Kosova, ishin ulur në Dedaj të Shkrelit të Malësisë së Madhe, emrin e të cilit e kishin marrë me vete.
Në një nga këto ditë, thënë të drejtën ishte e para verë që nuk kisha shkuar edhe aq entuziast, pasi në Shkodër kisha lënë pas vetes mrekullira të tjera, të cilat, po ashtu, sapo i kisha zbuluar si një gjimnazist harrakat, i ndjeshëm dhe i çmendur nga gjithë ajo që kishte ndodhur. Poezinë e kisha zbuluar më heret, më tepër nga librat e vjetër në Shtëpinë e Madhe të Gjylbegajve dhe nga përjetimet që mendoja se i kisha zbuluar unë për herë të parë, pra, në njerën nga këto ditë, befas, djali i hallës sime që punonte në bibliotekën e qytetit, më solli një varg librash, që i kishte vendosur në çantën me të cilën sillte bukën nga qyteti.
Njëri nga librat quhej ” Idioti”. E lashë mënjanë dhe mora pranë vetes “Kontin e Montekristos”, që e lashë edhe atë në anën tjetër. Aso kohe përpija Eseninin dhe “Tre shokët”. Eseninin e përpij edhe sot e kësaj dite, ndërsa “Tre shokët” nuk më joshin më si dikur.
Dy a tre ditë më vonë, pasi i kisha sjellë para e prapsht poezitë e Eseninit, të cilat i thoja me vete deri sa binte muzgu dhe nuk lexoja më, pasi isha bërë shoku i katërt i Tre Shokëve dhe i kisha braktisur sa herë që më kujtoheshin miqtë e mi në Shkodër, që ishin më të mirë (njëri prej tyre tani nuk jeton më), iu ktheva Dostojevskit.
Kisha lexuar fare pak prej tij, aq pak, sa që mund t’ia ngatërroja edhe emrin. Nga shkrimtarët rusë printe Tolstoj, Turgenjevi, ishte më pak i kuptueshëm Gogoli, Çehovin e donim, ende tani, as në ëndërr nuk ia jap njeriu librat e tij, sidomos botimet e para… Gorkin e bënim në gjimnaz, recitonim Zgalemin, Fadajevin, Ostrovski… beteja e beteja pa fund, por ky ishte ndryshe.
Nga doli ky djall, i cili në një fotografi që kisha parë, ishte i shëmtuar, si një bubazhel i dalur nga ferrat që ishin në fundin e fshatit, fytyra e mbuluar nga leshrat, sytë e futur thellë në gropën e tyre…
Ky djall do më linte pa gjumë, netë e ditë të tëra. E hiqja nga duart, i thoja se “mjaft, nuk do të lexoj më, shkofsh në djall”, e pastaj, përsëri, si në një dashuri të ndaluar, të cilës i shkon në mbrëmje fshehtas dhe i vërshellen nën dritare, me ankthin se çfarë mund të ndodhë, ashtu i kthehesha edhe unë atij. Herë – herë rrëmbyeshëm, a nuk ndodh kështu disa herë edhe në dashuri, e herë – herë tjerë ëmbëlsisht, si ndodh në më të shumtën e raste kur je i dashuruar?
Fillova të mos flej, natën sillesha në shtratin e fortë dhe mendoja se kur do të vinte dita tjetër. Ishte si një ankth, nga i cili doja të ndahesha dhe nuk mundesha të ndahesha. Më përfshinte, më rrëmbente, më përcillte në një botë tjetër, dhe, duhet ta them, më shkaktonte dhimbje.
Edhe sot e kësaj dite, romanit të pashoq “Idioti”, i afrohem me droje dhe ende, sapo nis ta lexoj, kam dhembje. Dhembje fizike, se ato të shpirtit i kam që kur nis mendimi të kthehem tek ai.
Dostojevski nuk çensuron asgjë. Ai i lë ndjenjat e tij të veprojnë lirisht, të përcillen nëpër fate njerëzore, të këlthasin, të nxitin mëri e pasione, të bubullojnë dhe të vetëtijnë, të shkapeten për njëri tjetrin dhe, rruga që ai hap, ashtu si është, të ndjell për gjëra që as nuk i kishe menduar se mund t’i bëje, por që, në çastin e fundit, ndalesh dhe nuk ecën më tej. Heronjtë e tij nuk bëjnë moral, ata e dëshmojnë moralin; ata nuk janë heronj e as nuk moralizojnë, por nga shkëndija e tyre mund të ngjizet zjarri i heronjve të një jete tjetër, të asaj që vjen nga poshtë, jo për të hipur në majë, por për të dëshmuar të vertetën e frikshme të jetës, vdekjes, besimit, pasionit, rënies, mërisë, faljes, pendimit, gjykimit dhe të krimit.
Sytë e Dostojevskit janë si zgavra të thella; më shumë se të një njeriu të zakonshëm, ata janë të një asketi dhe rrokin gjithçka. Ata të thonë se , unë vij nga rruga, por shoh kohën që do të vijë; prej ngulmimit të shikimit të tij është e pamundur të lëvizësh, të dredhosh apo të mos e ndjesh atë magji të veçantë që të rrëmben, të trullos, të shtang, të përmbys dhe, në fund, të bën për vete. Përmes ngulmimit të syve të tij zhvendosen peisazhet dhe distancat kohore, e pamundura të sillet si një e mundur e domosdoshme dhe, në të kundërtën, e mundura befas është e pamundur.
Për këtë njeri – djall asgjë nuk është e pështirë: as jetesa mizerabël në papafingot dhe nën çatitë e botës, as uria, dështimi, rendja pas mjerimit dhe lavdia e epërt; ashtu si dridhet nga fjala që ka shkruar, po ashtu, në mos më shumë, dridhet nga dhe mbi letrat e bixhozit, të cilat i dëshiron po aq fort sa një grua; ai rend si një kal i errësirës dhe zbret perënditë nga piedestalet, për të ngritur aty pjesë të llumit shoqëror, duke thënë se Zotat nuk u pranojnë më, veç ata që janë edhe të përgjunjur para tij, por edhe rebelues ndaj tij. Sepse i tillë është vetë ai; i përulur dhe i rebeluar. E gjithë jeta e tij është si shikimi i tij, dalje nga zgavrat e jetës, ngritja, rënia, arrestimi, dënimi me vdekje, anullimi i dënimit në çastin e fundit, ngritja krye kundër Carit dhe pastaj një letër hymn për të, e habitshme dhe gjithnjë e diskutuar, përse ai, mjeshtri i madh, kryengritës, njeriu që kishte çmendur që me novelëzën e parë, “Netë të bardha” mjeshtrin e madh, Bielinskin, që i kishte dërmuar të gjithë me një fjalim brilant në ditëvarrimin e Pushkimit, pra, përse ai, kishte ulur kokën. Duke ngritur hamendjen e të gjitha kohrave, ndërlidhjen e gjeniut me sunduesin, të poetit, shkrimtarit, krijuesit me fatbërësin e jetës njerëzore.
Asgjë nuk i shpëton syrit të tij ciklopik. Librat e tij, ndryshe nga të Dikensit, nuk mund t’i lexohen fëmijëve. Tragjikja është vullneti i tij, sentimentalja është armiku i tij: ai hap humnera, ku mund të bjerë fati i njeriut në theqafje; ai zbulon greminën dhe të shtyn drejt saj, ai sjell errësirën, edhe pse ti do dritën; ai të shkallmon kur ti zgjat dorën për ndihmë; ai të gropos kur mendon se ke dalur nga gropëzimi; gjithçka që është e pamundur tek ai bëhet e mundur, por në mënyrë tragjike.
Ai është tragjiku që nuk e di se është i tillë; është mizori që e ndjell mizorinë; është besimtari i madh që e përbuz Zotin edhe pse e ndjell atë, është i besueshëm në pabesitë e tij; është tipik sllavi i tragjedisë, kur mënon të jetë qytetar i botës dhe, është qytetar i botës kur mendojnë se është thjeshtë sllavi i rëndomtë dhe vulgar.
Dostojevski është madhështor edhe kur të tremb, është i llahtarshëm edhe kur të përkëdhel, është tragjik edhe kur të buzëqesh; librat e tij janë pjesë e një bote që ai e nxorri nga zgafella për të bërë dëshminë e një njeriu më shumë tragjik se të tjerët; më shumë se sa nga stepat ruse ai duket i dalë nga tragjeditë e Eskilit; ai ka përjetuar Ferrin dhe parajsën në një ditë të vetme, në një çast, kur i rrjeshtuar për t’u ekzekutuar vjen falja e Carit të Rusisë, të cilin më pas e bën të qajë me lotë të nxehtë me romanet e tij, dhe që aty, pra nga ai duazim Ferr-Parajsë, Dostojevski shkon në Purgatorin e tij, nga i cili nuk del më. Nga ky Purgator, ai sjell mesazhet e tij, kumtet e tij artistike, të cilat nuk e di nëse do të ishin mundur të silleshin kështu, me kaq forcë dhe rrezatim diellor, nëse nuk do të ishte ky çast i vdekje-faljes!
Ai, duke predikuar vdekjen, të fal jetën; është dhimbje dhe tmerr, ai silet mbi fatet njerëzore duke rrëshqitur nga njëra gjendje në tjetrën, por, duhet pranuar, kurdoherë i madhërishëm. Ai, habitshëm, ka krijuar virtytin, duke mburrur vesin.
Ka pasur jetë të vështirë, shpesh herë e ka përmbysur vetë kupën e jetës së tij, por këtë e ka bërë duke qeshur, pa qenë asnjëherë delikat. Ai ishte mospërfillës, kryengritës, dashuronjës dhe përbuzës ndaj dashurisë, krenar në mëngjes dhe përbuzës në mbrëmje, i dashuruar dhe përbuzës ndaj jetës.
Nuk e fsheh kurrë epshin e tij, e vendos në përsonazhet e pafund, qesh me këtë pasion dhe e lartëson njëkohësisht, po aq sa edhe e përbuz. Dashurinë e ndjen si një përbindësh, e në të njëjtën kohë si një gonxhe trëndafili që dridhet kur në trupin e saj bie një pikë vese”!
Nuk është dakord me askënd, shpesh herë as me vetveten; i përbuz dhe i do të gjithë; të gjithë e duan dhe herë pas here e përbuzin, mirëpo gjithnjë ka pak çmenduri në këtë dashuri dhe shumë dashuri në çmendinë e tij!
Dostojevski më mrekullon edhe sot, si asaj kohe. I kthehem edhe i rikthehem atij me droje, nganjëherë me llahtarë, por nuk bëj dot ndryshe. I afrohem me gëzim dhe me dhembje, si dashurive të mëdha!
2 – KUJTIM I LARGËT!
Era rendte mes pishave si në një balladë epike… Rastësisht kam lindur në Shkodër. Mund të kisha lindur në Pukë, ku babai im ishte drejtuesi kryesor i rrethit, në Shkodër, ku e sollën me punë, në Lezhë, ku e dërguan më vonë, në Moskë, ku studjoi apo në Elbasan, ku vdiq.
Kur vajta herën e parë në lagjen Dedaj-Shkrel, në afërsi të qytetit të Pukës, kambanat binin ende dhe tek dritaret e shtëpisë së vjetër, gjysëm të drunjtë, ku era e pishës të sillte magjinë e së panjohurës, në muzgun xhamëthyer, më dukej se dëgjoja zërin e tim eti.
Aty kishte lindur ai në një ditë qershori të vitit 1925 dhe askush nuk e kishte ditur se cila do të isha rruga e jetës së tij. Në atë shtëpi vajtëm më shumë kur ai nuk ishte më. Aty jetonte halla ime e mirë, kam shkruar disa herë për të, shamia e bardhë e së cilës i mbulonte flokët e zezë, por nuk ia hiqte dot mënçurinë e syve.
Ishte shtëpia e parë e asaj lagje dhe e gjithë fshatit, që duke u shtrirë poshtë në luginë, përmes dushkajave, masivit të gështenjave dhe arave në ngjyrë kafe drejt së kuqes, me pjergullat e varura në lisa dhe qershitë bojlie, aso kohe, por edhe më pas, më dukej një mrekulli.
Në një vit të largët, Frang Bardhi, në një relacion dërguar papatit, do t shkruante se fshati ka 68 shtëpi, 34 nga të cilat janë të besimit islam dhe 34 të tjera të besimit të krishterë. Fshati, shkruante ai, i mbuluar nga gjelbërimi, bën një verë të mirë, aromëplot dhe gështenjat janë të shijshme si mjalti.
Nga fillesa e atij fshati, me arat e vendosura si një amfiteatër,, gështenjat që pikonin në muzg, ftojtë erëmirë dhe mollët e shumëllojshme, arrat që thyheshin me dorë nga lëkura e hollë dhe gati e tejdukshme, qershitë, të cilat i thante halla ime, thanat dhe rrushtë që ishte i qelibartë në lisnaja dhe i zi në tendat pranë shtëpisë… nisa të doja vendlindjen e tim eti dhe , si do që të ishte, prisja verën me padurimin e takimit të një mrekullie.
Kjo deri kur mbarova klasën e nëntë, më pas koha ishte e pamjaftueshme dhe gjethet e fundit të asaj vjeshte ikën nëpër erë si një lamtumirë. Të tjera shqetësime erdhën tek unë dhe ata ishin po aq të mrekullueshme, në mos më shumë se aq. Por, gjithësesi krahasimi nuk do të bëhej kurrë.
Pse e bëra gjithë këtë fillesë? Sepse gjithçka që shihja, përjetoja, doja, ishin fillesa e asaj që do më bëhej rrugëtim jete: letërsia.
Afër shtëpisë së vjetër ishte një patalog, me dy qershi të mëdha, ku shtroja një batanije dhe lexoja gjithë ditën. Nganjëherë qershitë binin mbi faqet e librave. Nën hijet e tyre, gjithë ditën, nuk bëja gjë tjetër, veçse lexoja. Një botë e dyfishtë… Dhe, si në jermin e së bukurës, nisa të shkruaja…
Puka nuk më hiqej nga mendja. Kshte si një e fshehtë që më hapej në disa javë të verës dhe më zhdukej gjatë dimrit. Merrte pak jetë kur halla ime e mirë vinte tek ne, por gjithçka ishte e largët.
Disa vite më parë, ngjarjen që desha të tregoj, ma kujtoj një mik i imirë që nuk është më, poeti dhe arkitekti Arben Shehu.
Meqenëse kisha vendlindjen e tim eti në sy, bëra një poezi të gjatë për Pukën. Na thirrën të lexonim poezitë në radio Shkodra, ku drejtor ishte një gjirokastrit i shkodranizuar, Alush Çeno. Tip i ftohtë, të dukej një njeri pa pasione, por kishte zemrën e bardhë.
Ishim në mesin e klasës së tetë, koha kur fëmijëria fillon e mbetet pas, por edhe rinia të duket e largët. Kur po lexoja poezinë e gjatë për Pukën, në një vend, pikërisht aty ku kisha shkruar se “jam pukjan”, unë ngrija zërin, se domosdo, nuk mund të lexohej me zë të ulët një emër i dashur për mua. Por, e ngrija aq fort, sa që bëhej zhurmë e madhe dhe nuk regjistrohej dot.
Dukej sikur era rendte mes pishave si një balladë epike. Këtë varg e mbaj mend ende. Më thonin ta përsërisja, të lexoja më ngadalë dhe bindesha, por, sa vija tek ai varg, nuk më rrihej rehat dhe e ngrija zërin. Përsëri zhurmë, duhej nisur nga e para.
Para se të bëja provën e fundit, drejtori nursëz, si më ishte dukur mua, erdhi, më mori mënjanë dhe më tha: “Pse bërtet? Kujton se është ndonjë nder i madh të jesh nga Puka?”
Unë mbeta. Ika nga shkallët. Ai kishte bërë sakrilegj! Më kishte sharë ëndrrën!
Shumë vite, edhe kur isha gazetar, nuk e di pse nuk e shihja dot qetësisht drejtorin që më kishte bërë të ulesha gjithë mllef nga shkallët, nga që nuk e dinte se sa i bukur ishte ai peisazh që hapej deri tek Mali i Munellës dhe ku, retë nuk ecnin nëpër qiell, si kudo tjetër, por në majat e pishave…
Këtë desha ta kujtoj. Por atë fshat, sidomos atë lagje, e dua çmendurisht. Kur, pas luftës së Kosovës, vajtëm me Lulzim Jasharin, djalin e Adem Jasharit, për të parë hallën time, ai u ndal pikërisht aty ku unë ndalesha dikur e më tha se kisha pasur të drejtë që i kisha folur aq shumë: ishte një mrekulli e pamatë e shtrirë në dhjetra kilometra, dhe të dukej sikur rruga ishte nëpër pyjet e pafund.
Kaq ishte!
3 – Për Vinçens Prennushin
Vinçens Prennushi kurrë nuk mund ta kishte menduar se do të vdiste si një martir. I paqtë në shpirtin e tij, serioz dhe i ditur, i pasionuar pas arteve dhe mirëbërës i habitshëm, kurrë nuk mund ta kishte menduar se fundi i jetës së tij do i përngjante një kalvari të pafund, të mundimshëm dhe të gjakuar.
Prennushi do të ishte ndër të ata prelatë që e mundte komunizmin me paqe! Ai vuan se mos shokët e qelisë së madhe, ku njerëzit janë shtrirë bri njëri tjetrit, sa nuk mund të lëvizet më tej, nga njëri cep në tjetrin, nuk e njohin për vëlla, se mos të bashkë dënuarit nuk shohin edhe përtej syrit dhe të tashmes së tyre.
Vuan nga vuajtjet e të tjerëve dhe nuk e njeh dhembjen e tij. Është i kryqëzuar në fatin e tij, solemn para çastit të fundit, pa asnjë lloj pendimi e, për më tepër, pa asnjë lloj mërie.
Çdo gjë e ka bërë mirë, është munduar për më të mirën e mundshme, jo vetëm si prift, por mbi të gjitha si njeri, është përpjekur “për të dashtunën botën tonë”, ka bërë çka mundur për të sjellë paqe mes njerëzve, pjesë përsosmërie të shpirtit.
E shumëfishtë është veprimtaria e tij, hapësirë e pa matë, trazuese, por kurrë shpërthyese. Ajo do të shtrihej që nga përmbledhjet e para virtuoze të Visareve të Kombit, më pas poet, i njohur në përkthime, drama, vepra fetare, përshtatje poetike dhe botues i sipërores, njësues i gjuhës dhe drejtues i revistave famoze; për të dhe rreth tij do të shkruajnë figurat më të njohura të kohës, atdhetar i klasit të parë, për bashkues i mendimit kombëtar, orator i shquar, njëri ndër prelatët më të lartë të Kishës katolike, drejtues i saj në fillimin e viteve të errëta për ekzistencën e saj, e në fund, si të mos mjaftonin të gjitha këto, martir i saj.
Tepër i madh qëndron ai në shikimin tonë të përditshëm, lartësia e tij nuk sheshohet dot, pasi adhurimi i tij për Shqipërinë shndërrohet në një dashuri të flakët; vetëm duke depërtuar në shpirtin e tij, në zgafellat aspak të mistershme, mund të kuptojmë ndjenjën e thellë të Vinçens Prennushit për njerëzit dhe njerëzimin, afërsinë njerëzore që të afron, dhe, që, befasisht, aq mrekullisht shfaqet në poezi.
Heronjtë dhe heroinat e poezive të tij, përfytyroj këtu vajzën që, duke dalë hëna ndër bajame, rri e qëndis flamurin e Shqipërisë, dashurinë e saj të pakrahasueshme me asgjë tjetër, janë si ato që në një vend tjetër i paraqet poeti i madh gjerman Gëte, në formën e tyre më të lartësuar, që edhe në çastet sublime ata gjejnë kurajën për të dëshmuar dashurinë për jetën dhe atdheun që i takojnë.
Poezia e Prennushit, përgjithësisht didaktike, ngjason me ato të poetëve të tjerë nga radhët e krijuesve të botës së krishterë katolike, sidomos të prelatëve të saj. Ajo ka veçantinë që, si pak herë të tjera, më shumë shijohet duke e dëgjuar, se sa gjatë leximit, pasi është ngritur që në zanafillë si e tillë: për t’u deklamuar, për të qenë pronësi e të tjerëve. Ajo bëhet më e afërt pikërisht kur rizgjohet, e atëherë ka çastin e saj më intensiv jetësor, bëhet pjesë e së përditshmes, fiton madhësi të reja.
Gjithë format e dukshme të shpien nga i njëjti qëllim, përkryerja, çka ia jep edhe besimi dhe devotshmëria e tij; ndjenja, dhe ata e ndjejnë jetën dhe pasqyrimin e saj; besimin, pa të cilin tek Prennushi asgjë nuk ka vlerë; gurgullimën e jetës, si shenjë lumturie dhe vuajtje në të njëjtën kohë; Prennushi është më i madh si Njeri se sa si poet, por poetika e tij e lartëson si Njeri.
Shikoni portretin e tij: është ndër më fisnikët që mund të paraqitet. Është tipike qytetare shkodrane, me sytë që shkëndijojnë dhe të sjellin qetësi, shikimi i paqtë dhe qetësues, zhbirues , por jo gërryes; gjithçka e hapur, disi qiellore, si të donin të paralajmëronin fundin e tij; një burrë i pashëm që ndjell mirësi dhe tek i cili mund të kesh besim të pafund.
Portreti i tij të afron, të ndjell qetësi, ai, aq sa duket si njeriu i lartë e Kishës, aq është edhe për shfaqja fisnike njeriut që të beson dhe që, po ashtu të grish drejt besimit. Në sytë e tij, në të gjitha portretet e njohur, edhe në çastet më sublime, ka mirësi, duket sikur aty është fshehur shpirti i shenjtë i njeriut dhe i poetit në të njëjtën kohë. Është një shkëlqim që të grish, të cilit i afrohesh pa droje dhe që ke dëshirë ta ndjesh.
Kur e shikon portretin e tij përshtypja e parë është mirësia, ndërsa ajo që vjen pas saj është stoicizmi. E ndjen se ky njeri nuk mund të thyhet dhe se rrugës që i është përkushtuar domosdo nuk do e braktisë, sado të mundimshme do të jenë çastet e saj. Për të përgatitur veten për Golgotën që e pret ai i kushtohet poezisë, por nuk është ajo jeta e tij; është diçka mes qëndresës që do i duhet më pas, kur jeta e tij do të jetë në zgripin e pa më dyshuar, por edhe qetësim i shpirtit.
Të gjitha tiparet e tjera të portretit të tij i gjen në atë staturë njerëzore që mund të quhen “zotërinjtë e Shkodrës” dhe që e gjen në të gjitha besimet e atij qyteti tolerant, të çuditshëm, kështjellës së mbretërve që do të bëhet edhe kështjella e njërit nga besimeve më të lashtë të botës, katolicizmit dhe që do të ketë më shumë martirë se asnjë qytet tjetër në botë, përfshirë edhe Jeruzalemin.
Nëse Roma do të ishte dhe vazhdon të jetë vatra ku krishterimi buloi si askund deri sa u kthye në kryeqytetin e tij, Shkodra, pak më tej në hartën e botës do të jetë qyteti i dhembjes së krishterë, vendi ku përjetimi i shekullit të parë të ndjekjes së Apostujve, do të përsëritej dy mijë vite më pas dhe do të jetë shembulli i pazakontë në historinë e Njerëzimit.
Janë dy shembuj torturues që mund ta përligjin fjalinë e mësipërme. Nga 31 poetë, dramaturgë, përkthyes, njerëz të artit të pushkatuar nga regjimi komunist 9 prej tyre ishin prelatë katolikë, në të gjitha rangjet. Mes tyre Vinçens Prennushi, atë Gjon Shllaku, atë Anton Harapi, dom Lazër Shantoja, Dom Ndre Zadeja, Imzot Jul Bonati, atë Nikollë Gazulli, atë Benardir Palaj, të gjithë nga emrat në më të shquar të shkencave shqiptare, disa nga të cilët kishin në momente të veçanta aktivë në polikë, por që ajo kishte qenë kurdoherë pasuesja e jo domethënia e jetës së tyre.
Nga 146 artistë, shkrimtarë, poetë, dramaturgë, përkthyes të burgosur, ekzekutuar apo vdekur në internim, një e katërta kanë qenë priftërinj të besimit katolik dhe më shumë se kaq i takojnë këtij besimi…
Prennushi do të jetë njëri prej tyre. Ndoshta më i shquari. Në listën e më të lartëve të hierarkisë kishtare. Intelektual i përkryer, njohës i disa gjuhëve, sidomos i gjermanishtes, i pasionuar pas muzikës, sidomos Mozartit dhe Bethovenit, ai me të njëjtin pasion grumbullon visaret e kombit, sidomos në Gegëri, ku edhe e shkon jetën e tij, pa harruar dashurinë e furishme dhe të pamatë për viset e tjera shqiptare.
Prenushi do të jetë bashkëkryetari i parë i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve Shqiptarë të vitit 1946, sëbashku me një tjetër emër të njohur, Sejfulla Malëshova dhe që do të kenë të njëjtin përfundim, vetëm se njëri, Prennushi, do të vdesë i kryqëzuar si Ati i tij shpirtëror, ndërsa tjetri, Malishova, i internuar, në një vetmi të madhe; do të jenë dy jetë dhe bindje të kundërta që do të ndëshkohen njëlloj: Malishova komunist i bindur, fanolist dhe kjo e bashkonte paksa me Prennushin, që ishte mik i afërt i Gurakuqit dhe i Fishtës, që të dy fanolistë; Malishova do të ishte ndër krerët e komunizmit në Shqipëri, por jo hakmarrës, liberal në strofkën nga nuk do të dilte më veçse i sakatosur; Prennushi ishte e kundërta e tij, ai i takonte njerëzve që besonin në Atin e tyre të Shenjtë, por, kur u bashkuan, në pasjetën e tyre martire, megjithëse kishin iluzione të ndryshme, nuk e mendonin se fundin do e kishin të njëjtë.
Prennushi do të vdes i martirizuar, gjithnjë me ankthin se mos sakrifica e tij nuk ishte e mjaftueshme, Malishova i braktisur, i përcjellë me një karrocë komunale dhe i mënjanuar nga një botë e tërë, që kishte kujtuar se ishte bota e tij.
Edhe në ankthet e fundit, i përpëlitur nga dhimbja e pazakontë, prag vdekje, me shpinden e gjakosur nga dërrasat e dyshemesë ku ishte shtrirë, si të kërkonte shartet e fundit, ai vuan se mos nuk kuptohet nga njerëzit e tij , se mos ajo që po heq nuk është e mjaftueshme për të dëshmuar sakrificën, belbëzon se “gjithmonë kam menduar me ba mirë”, motivi i jetës së tij, sheh të vetë të munduar dhe vuan se nuk i ndihmon dot, e di fare mirë se gjithçka që ka filluar nuk është asgjë tjetër veçse Golgota e vuajteve, por, si heroina e tij, nuk shterr forcën për të dhënë përgjakimin e fundit shpirtëror: jetësimin e tij për vizionin e tij misionar.
Asnjë poet tjetër nuk mund të kishte parashikuar një fund të tillë për vete, se sa Prennushi me poemthin e tij. Është vizionar, misionar, martir dhe kryengritës pa asnjë armë tjetër, veç shpirtit të tij.
Madhëshia e ndoqi pas gjithë jetën,, por asnjëherë ajo nuk u dëshmua më fuqishëm se sa në vdekjen e tij. E pamohueshme është tani lavdia e tij.
Bedri Islami pershendetje dhe faleminderit per eset qe pata fatin te lexoj ketu large atdheut tone te dashur ne saje te gazetes Dita,shkrimi ijuaj dhe nje here me mahniti me talentin tuaj letrar ,eshte kenaqesi te takosh ne shtypin shqiptare talente me nje kultur te admirushme
Uaaa, kam kohe qe nuk po perpij gjat leximit, sot Bedri Islami ma ktheu perpirjen. Me nje gjuhe qe rrjedh si gugullima e ujit nga shpati malit, esete e tij me mrekulluan. Si nuk mu perndit goja ne nje fjale gjat leximit? Çfare late ka gjetur z. Islami per te latuar gjuhen e shkremeve te tij? E njoh si nje nga te fundit gazetar i te vertetes, por nuk e dija kaq “te marre” pas letersise. Me mrekullove kete mengjex.Gezuar ky vit per ju dhe familjen tuaj i nderuar z. Bedri Islami!
Dhe ja kur vjen nje dite dhe ti lexon me endje Bedri Islamin .
Arsyeja ?? Bedriu shkruan ate qe ndjen e jo ate qe e udhezojne….
Me pelqejnë shkrimet e z. Islami qe nuk kane te bejne me politike.
V Prendushin e denoi .ideollogjia e tyt eti me shoke
Atehere ku qendron yt ate ndaj ketyre krimeve qe ti i denon e idealizon9
Dukesh si nje somnabul ala DOn Kishoti